|
Forobiy(873-950) buyuk faylasuf edi. Forobiy 873 yilda Forob shahrida (Aris daryosining
Sirdaryoga quyiladigan joyi) tug‘ildi. Fanlarni o‘zlashtira borib, Forobiy SHoshda (Toshkent),
Samarqand, Buxoro, Bag‘dodda bo‘ldi, Eronga safar qildi. O‘z hayotining oxirgi yillarini
Forobiy Halab va Damashqda o‘tkazdi va o‘sha erda 950 yili vafot etdi. Uning 160 jilddan
ko‘proq asarlarining barchasini ikki guruhga bo‘lish mumkin: qadimgi yunon olimlari
risolalariga sharh shaklida yozilgan asarlar, va asl nusxadagi tadkiqotlar.
Forobiyning borliq haqidagi ta’limoti.Forobiy falsafiy qarashlarining asosini dunyo
tuzilishi haqidagi panteistik ta’limot tashkil qiladi. Bu ta’limotga ko‘ra, butun mavjudot-borliq
emanatsiya asosida yagona boshlang‘ichdan bosqichma-bosqich vujudga kelgan. Bu oltita
bosqichdan iborat bo‘lib, ular o‘zaro sababiyat orqali bog‘langan. Bundagi birinchi bosqich-
birinchi sabab – bu «vujudi vojib»-o‘z-o‘zidan zaruriy mavjud bo‘lgan yagona Olloh (as-sabab
al-avval); ikkinchi bosqich-bu birinchi «vujudi mumkin» bo‘lib, ular osmon jismlari, ikkinchi
sababdir (as-sabab as-soniy); uchinchi bosqich-bu ikkinchi «vujudi mumkin», ya’ni faol aqldir
(al-aql al faol); to‘rtinchi bosqich - to‘rtinchi sabab-bu tirik mavjudotlarga xos jonxir (an-nafas),
ya’ni uchinchi «vujudi mumkin»dir; beshinchi bosqich-beshinchi sabab-bu narsa va
hodisalarning ko‘rinishi, ya’ni shakli (as-surat)dir, ya’ni turtinchi «vujudgi mumkin»dir; nihoyat,
oltinchi bosqich-oltinchi sabab-bu narsa va hodisalarning jismi, tanasi, ya’ni moddadir, bu
beshinchi «vujuddi mumkin»dir. Bu bosqichlar bir-birlari bilan sababiy bog‘langandir.
Bilish nazariyasi.Forobiy inson bilishi jarayonini ikki bosqichga bo‘lib, bu
bosqichlarning o‘zaro bog‘liqligini, aqliy bilim hissiy bilishsiz yuzaga kelmasligini alohida
ta’kidlaydi. U inson bilish jarayonining bu bosqichlarini insondagi «tashqi quvvat» va «ichki
quvvat»lar bilan izohlaydi. «Tashqi quvvatlar» bevosita tashqi ta’sirlar orqali sezgi a’zolarida
vujudga keladigan sezgilardir. Ular 5 turli: teri-badan sezgisi, ta’m bilish sezgisi, hid bilish
sezgisi, eshitish sezgisi, ko‘rish sezgisi. Bularnng hammasini Forobiy hissiy bilish («quvvat
hissiya»), deb qaraydi. «Ichki quvvatga»ga esa u esda olib qolish (xotira), hayol (tasavvur), his-
tuyg‘u nutq (fikrlash) «quvvatlari»ni kiritadi. «Ichki quvvat» deganda u insonning aqliy bilish
bosqichini tushunadi. Uningcha, ilmni egallash shu «quvvatlar» orqali amalga oshadi.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048) buyuk ensiklopedik olim,
mutafakkir va insonparvar bo‘lib, 973 yilda qadimgi Xorazmning poytaxti Qiyot atrofida
tavallud topdi. 16 yoshligidayoq Beruniy ekvatorga nisbatan ekliptika tekisligining qiyaligini
juda katta aniqlik bilan aniqladi. YOsh yigitchalik vaqtidayoq Beruniy Markaziy Osiyoda
birinchi bo‘lib, Er kurrasi qiyofasini (globus) yasadi. Bir minginchi (1000) yilda Beruniy
o‘zining birinchi yirik asari bo‘lgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»ni yozib tugatdi.
U butun SHarqda unga shuhrat keltirdi. Beruniyning bizgacha etib kelgan asarlari: «Osoral-
2
Қаранг: Б.А. Розенфельд, Н.Д. Сфеева. Стереографическая проекция. –М., 1973.
boqiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Hindiston», «Geodeziya», «Kitobi
Saydana» («Farmakagnoziya»), «Geografiya», «Qonuni Ma’sudiy» («Ma’sud qonunlari»),
«Mineralogiya», «Kitobi at-tafxim», «Dorivor o‘simliklar haqida kitob» va boshqalarni
ko‘rsatash mumkin. Uning «o‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» («Osor al-boqiya»)
asarida muallif yozma manbalar, xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida xorazmliklar, sug‘diylar,
eroniylar va arablarning islom dinigacha bo‘lgan e’tiqorlari to‘g‘risida, ularning astronomik,
matematik va geografik tushunchalari haqida juda qimmatli tarixiy ma’lumotlar beradi.
Borliq haqida ta’limot. Beruniy fikricha, falsafaga yo‘l borliqni chuqur tushunib etishga
imkon beradigantabiatshunoslik fanlari orqali o‘tadi. Umuman esa, Beruniy falsafani borliqning
mohiyatini biladigan fan sifatidagi ta’rifiga qo‘shiladi.
U Forobiy falsafiy ta’limotiga asoslanib ollohni hamma narsaning birinchi sababi, deb
hisoblaydi. Uning tushunishicha ham xudo hamma narsaning yaratuvchisi ekanligi e’tirof
qilinadi. Lekin Beruniy shu birinchi sababdan kelib chiqqan hamma narsaning rivojlanish va
o‘zgarish huquqini tabiatga beradi. Uning ta’limoticha, tabiatda hamma narsa tabiiy qonunlar
asosida yaratiladi, tabiat o‘zining tabiiy kuchiga ega bo‘lib, shu kuch ta’sirida tabiatda to‘xtovsiz
harakat, o‘zgarish, o‘sish, rivojlanish, vujudga kelish, emirilish, halok bo‘lish jarayonlari sodir
bo‘ladi. Bulardan shunday xulosaga kelish mumkinki Beruniy o‘z falsafiy qarashlarida deizmga
yaqin pozitsiyada turgan. U moddiy dunyoning adabiyligi haqida gapiradi. Atrofni o‘rab turgan
dunyo asosida suv, olov, havo, tuproq yotadi.
Bilish nazariyasi. Bilishning asosi, dunyo haqidagi bizning bilimlarimizning manbai, his-
tuyg‘u a’zolari vositasida qo‘lga kiritilgan, hissiy bilimlardir.
Beruniy har bir his-tuyg‘u turini tasvirlaydiki, u tufayli hayvonlar tashqi dunyoda ma’lum
yo‘nalishga ega bo‘lib, atrof muhitdagi sharoitlarga moslashadilar. Insonning his-tuyg‘u a’zolari
ham shu maqsadga xizmat qiladilar, ya’ni ular uning tashqarisida sodir bo‘layotgan hodisalardan
unga ma’lumot berishlari lozim. Har bir his-tuyg‘u muayyan bir turdagi qo‘zg‘atuvchidan
ta’sirlanmog‘i lozim, shunisi ham borki, ushbu qo‘zg‘atuvchilar moddiydirlar, negaki, faqat
shundaylargina sezish uyg‘otishlari mumkin. Inson, hayvonlardan farqli o‘laroq, aqlga egadirki,
shuning o‘zi insonning his-tuyg‘usini hayvonnikidan farqlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
