O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭВОЛЮЦИЯ (лот. еуо1иИо — авж 
олиш) — ривожланишнчнг синоними; 
аста-секин, босқичмабосқич рўй беради-
ган миқдор ва сифат ўзгаришлари. Э.да 
ривожланишнинг сифатий асоси кескин 
ўзгармайди, унинг бошланиш ва якунла-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
8
ниш босқичлари орасида муайян фурсат 
ўтади. Эволюцион ривожланишда порт-
лаш ҳодисаси рўй бермайди. Жамиятда, 
органик дунёда ва жонсиз табиатда рўй 
берувчи ўзгаришларнинг йўналишини, 
тартибини, қонуниятларини ифодалаб, 
муайян системадаги ўзгаришларнинг 
доимо ўзидан илгариги ҳолатидан фарқ 
қилишини қўрсатиб туради ва фанда 
тарих, тарихийлик, тараққиёт, ривожла-
ниш, ўсиш, равнақ топиш сингари ту-
шунчаларнинг мазмунини ифодалайди. 
ЭВОЛЮЦИЯ (биологияда) тирик 
организмларнинг тарихий ўзгариши. 
Э.да табиий танланиш таъсирида му-
тациялардан организмларнинг ташқи 
муҳит шароитига мосланишига олиб 
келадиган белгилар ва хусусиятлар 
комбинацияси шаклланади. Эволюци-
он ўзгаришлар дастлаб йўналтирилган 
ўзгаришлар тарзида популяцияларда на-
моён бўлади (қ. Микроэволюиия). Э.нинг 
элементар омиллари қаторига мутация 
ва табиий танланиш билан бирга по-
пуляциялардаги индивидлар сонининг 
ўзгариб туриши ва популяцияларнинг 
алоҳидаланиши (қ. Генлар дрейфи), шу-
нингдек, мейотик драйв (гетерозигота-
ларнинг ажралишида генлар частотасига 
нисбатан тасодифан тақсимланишнинг 
бузилиши) ҳам киради. Популяцияларда-
ги эволюцион ўзгариш янги турларнинг 
ҳосил бўлишига (қ. Тур ҳосил бўлиши) 
ёки турининг ўзгаришига олиб келади. Э. 
сабаблари, ҳаракатлантирувчи кучлари, 
механизмлари, тезлиги ва унинг умумий 
қонуниятлари эволюцион биол. ўрганади 
(қ. Эволюцион таъаимот). Баъзан «Э.» 
терминининг филогенез термини сино-
ними сифатида ҳам қўлланилади. «Э.» 
сўзи биринчи марта Швейцария табиат-
шуноси ва файласуфи Ш.Боннэ (1762) 
томонидан эмбриологияга оид ишларда 
қўлланган.