O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

13.2. Respublikamizda  sog’lom  raqobat  muhitini  yaratishga  oid 
O’zbekiston Respublikasining maxsus qonunlari.  
Xalqaro amaliyot hamda keng miqyosda narxlarni davlat tomonidan 
tartibga solishning samarasizligini hisobga olgan holda narxni tashqil etish 
sohasidagi  monopoliyaga  qarshi  siyosatning  asosiy  yo’nalishi  bo’lib 
korxonalarning  mahsulot  va  xizmatlari  narxlarini  bevosita  davlat 
tomonidan 
tartibga 
solish 
sohasining 
qisqartirilishi 
hisoblanadi. 
Narxlarning  umumiy  nazoratidan  ularning  monitoringiga  o’tish  lozim. 
Tavsiya  etilayotgan  yondoshuv  moliyaviy  idoralarga  narxlarning 

---

189 
 
chegaraviy darajasi to’g’risida deklaratsiya topshirishning bekor qilinishini 
ko’zda  tutadi.  Faqat  narxlarning  keskin  oshirib  yuborilishi  holati 
aniqlanganda  tarkib  topgan  narxlarning  iqtisodiy  asoslanganligi  tahlil 
qilinishi  zarur.  Faqat  monopol  yuqori  narxlar  belgilangan  holatlarda 
monopolist-korxonalar  uchun  narxning  mumkin  bo’lgan  chegarasini 
o’rnatish lozim. Bizning fikrimizcha, taklif etilayotgan mexanizm hozirgi 
bosqichda eng samarali hisoblanadi. 
Ta’kidlash  
lozimki,  
O’zbekiston  
Respublikasining 
«Tovar bozorlarida   monopolistik    faoliyatni    cheklash    va   raqobat   
to’g’risida»  gi  Qonuni    xalqaro    analoglar    asosida    tuzilgan,    biroq,   
bu    qonun    amalga oshirilayottan  muhit  rivojlangan  mamlakatlar 
sharoitidan  tubdan  farq qilib,  uning  bajarilishiga  ta’sir  kursatadi. 
Qonunchilikning  samarali bajarilishiga  halaqit  beruvchi  nisbatan  muhim 
omil bo’lib idorachilik hisoblanadi. 
Amaldagi  qonunchilikka  ko’ra,  huquqiy  shaxslarning  birlashmalari 
(uyushmalar, 
assotsiatsiyalar, 
kontsernlar 
va 
h.k.) 
uchun 
assotsiatsiyalashgan  sub’ektlarning  xo’jalik  faoliyatiga  aralashuv 
ta’qiqlanadi. Biroq, amalda tashqil etilgan birlashmalar, odatda ilgari amal 
qilgan  tarmoq  vazirliklarining  davomchilari  bo’lib,  hozirgi  vaqtda  ularga 
xom  ashyo  resurslarini,  markazlashtirilgan  kapital  qo’yilmalarni 
taqsimlash,  mahsulotlarni  sotish  va  boshqa  vazifalarning  yuklatilishi 
ko’pincha  raqobat  muhitining  rivojlanishini  sekinlashtirib  qolmay,  balki 
ularning  yaratilishiga  to’sqinlik  ham  qilmoqda.  Ularning  amal  qilishi 
kichik  biznesning  xom  ashyo  resurslariga,  valyuta  mablag’lariga  bo’lgan 
imkoniyatini  cheklash  orqali  to’siqlar  qo’yishi  jiddiy  salbiy  holat 
hisoblanadi
48
. 
Tarkib  topgan  sharoitda  amal  qilayotgan  birlashmalarni  tarkibiy 
qayta  tuzish  monopoliyalarni  cheklash  va  raqobatni  rivojlantirishning 
zarur  sharoitlaridan  biri  hisoblanadi.  Bunday  birlashmalarning  vazifasi 
bo’lib marketing xizmatlari bilan ta’minlash, ilmiy-tadqiqot ishlanmalarini 
amalga  oshirish,  ularning  amaliyotga  tatbiq  etilishiga  ko’maklashish 
hisoblanadi. 
                                                 
48
 
www.lex.uz
 O’zR VMning 1997 yil 31 martdagi «O’zbekiston Respublikasining Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni 
cheklash va raqobat to’g’risida»gi Qonuni
 

---

190 
 
O’zbekistonda 
amal 
qilayotgan 
monopoliyaga 
qarshi 
qonunchilikning  yana  oir  muammosi  —  davlat  monopoliyaga  qarshi 
organiga  qonunchilikni  bo’zganlik  uchun  iqtisodiy  sanktsiya  qo’llash 
huquqining berilishidir. Chunki xalqaro amaliyotda bu kabi masalalar sud 
ajrimlari  orqali  hal  etiladi.  Respublikada  monopoliyaga  qarshi 
qonunchilikka amal qilish masalalarini ko’rib chiqishda sud amaliyotining 
rivojlantirilishi xo’jalik sub’ektlarining mas’uliyatlarini oshiradi. 
O’zbekistonda  yaratilgan  raqobat  siyosatini  olib  borish  tizimi  o’z 
ichiga  qonunlar  va  qonunosti  hujjatlarni,  uni  amalga  oshirish  hamda 
iste’molchilar  huquqini  himoya  qilish  uchun  mas’ul  bo’lgan  maxsus 
muassasalarni,  
shuningdek,  
Mazkur siyosatni 
 amalga  
oshirish 
 mexanizmlarini     o’z     ichiga     oladi.     Biroq,     Mazkur     sohadagi    
ma’lum muvaffaqiyatlarga  qaramay,  raqobat  siyosatini  amalga  oshirish 
maqsad va usullari uni yanada takomillashtirishni taqozo etadi. 
Bu,  eng  avvalo,  globallashuv  miqyoslari  va  ta’sir  kuchlarining 
o’sishi bilan  shartlangan  bo’lib,  buning  natijasida  milliy  ishlab 
chiqaruvchilar   raqobatbardoshligini    oshirish    uchun    sharoit    yaratish   
taqozo   etiladi. 
Ayniqsa,  O’zbekistonda  2003  yilda  joriy  operatsiyalar  hisobi 
bo’yicha erkin konvertatsiya kiritilgan bo’lib, bu ichki bozordagi milliy va 
xorijiy ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytiradi. 
Bundan  tashqari,  shuni  tan  olish  kerakki,  respublikada  raqobatni 
rivojlantirish  borasida  o’tkazilayotgan  siyosat  yetarli  darajada  ta’sirchan 
emas. 
Bozor  iqtisodiyoti  tarixi  -  bu  ko’p  jihatdan  monopolizmning  salbiy 
oqibatlariga  qarshi      tarixini  namoyon  etadi.  Nazariyot  va  amaliyot  shuni 
kursatadiki, monopolizm quyidagi oqibatlarni keltirib chiqaradi: 
-  iste’molchilar  monopolist  firmalarning  mahsulotlari  uchun 
raqobatli bozordagi shunga o’xshash mahsulotlar narxiga nisbatan to’lashi 
yuzim bo’lgan o’ta yuqori narxlar; 
-    yuqori   narxlarni  ushlab   turish  uchun   turli   tarmoqlar   o’rtasida 
resurslarning samarasiz taqsimlanishiga, ulardan monopoliyalashtirilgan 

---

191 
 
tarmoqlarda yetarli darajada foydalanmaslikka olib keluvchi tovar va 
xizmatlarning  alohida  turlarini ishlab  chiqarishni  sun’iy  ravishda 
cheklash, 
- 
ishlab chiqarishning 
texnik 
jihatdan 
rivojlanmay 
qolishi, mahsulotning past sifati.