O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

13.1.  Raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va uni saqlashda 
davlatning roli 
O’zbekiston 
tovar 
bozorlarida 
raqobatni 
rivojlantirishga 
yo’naltirilgan  birinchi  me’yoriy  hujjat  bo’lib  1992  yil  2  iyulda  qabul 
qilingan  O’zbekiston  Respublikasining  «Monopolistik  faoliyatni  cheklash 
to’g’risida»gi qonuni hisoblanadi. 
Iqtisodiyot  va  monopoliyaga  qarshi  amaliyot  sohasidagi  ahamiyatli 
o’zgarishlar  tegishli  qonunchilik  bazasini  takomillashtirish  zaruriyatini 
taqozo  etdi.  Shunga  ko’ra,  1996  yilning  27  dekabrida  yangi  -  «Tovar 
bozorlarida  monopolistik  faoliyatni  cheklash  va  raqobat  to’g’risida»gi 
konuni kuchga kiritildi. 
Mazkur  qonun  monopoliyalarning  amal  qilishni  ta’qiqlamay,  balki 
bozorda  uning  hukmronligi  oqibatida  kelib  chiquvchi  salbiy  holatlarning 

---

187 
 
oldini  olishga  qaratilgan.  Qonunda  ko’zda  tutilgan  ta’qiqlar  ham 
rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, O’zbekiston va boshqa 
o’tish  davri  iqtisodiyoti  mamlakatlari  uchun  xos  bo’lgan  monopolistlar 
hatti-harakatiga qarshi o’rnatilgan. 
Quyidagi  hatti-harakatlar  monopoliyaga  qarshi  qonunchilikka  zid 
hisoblanadi: 
-  xo’jalik    yurituvchi    sub’ekt    tomonidan    bozordagi    ustunlik 
holatining suiste’mol qilinishi; 
-  xo’jalik  sub’ektlarining  raqobatni  cheklashga  qaratilgan  bitimlari 
(o’zaro kelishilgan hatti-harakatlari); 
- boshqaruv barcha darajalaridagi hokimiyat organlarining raqobatni 
cheklashga yo’naltirilgan hatti-harakatlari; 
- g’irrom raqobat. 
Monopolistik  faoliyat  ustidan  nazorat  o’rnatish  uchun  monopolist-
korxonalar  Davlat  reestri  joriy  etildi.  1999  yilning  1  oktyabr 
holatigareestrda  716  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  1924  turdagi  mahsulot, 
ish,  xizmat  bo’yicha  ro’yxatga  olindi.  Mazkur  korxonalar  faqat  alohida 
xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  bozoridagi  tovarlarning  ulushi  miqdoriy 
kursatkichi bo’yicha monopolist korxonalar tarkibiga kiritilgan. Bu o’rinda 
bozorning  sifat  jihatidan  tarkibi,  xususan,  raqobat  muhitini  yarata  olishga 
layoqatli  bo’lgan  o’rnini  bosuvchi  mahsulotlarning  mavjudligi  hisobga 
olinmaydi.  Bunday  yondoshuvni  to’g’ri  deb  hisoblash  mumkin  emas. 
Shunga ko’ra, qonunda tovar bozorida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik 
yurituvchi  sub’ektlarning  mezonlarini  yanada  aniqroq  belgilab,  ularni 
monopolistlar 
toifasiga 
kiritishda 
ham 
miqdoriy, 
ham 
sifat 
kursatkichlaridan foydalanish zarur
47
. 
Amaldagi 
qonunchilikka 
muvofiq 
holda 
tovar 
bozoridagi 
monopolistlarni  nazorat  qilishning  nisbatan  ahamiyatli  shakllaridan  biri 
bo’lib  narxlarning  davlat  tomonidan  tartibga  solinishi  hisoblanadi.  Jahon 
amaliyotida  narxlarning  davlat  tomonidan  tartibga  solinishi  tabiiy 
monopoliyalar  uchun  xosdir.  Tabiiy  monopoliyalarning  mavjudligi 
sharoitida davlat ishlab chiqarish xarajatlarini tartibga solish yoki narxning 
                                                 
47
www.lex.uz
  
O’zbekiston respublikasining qonun hujjatlar to’plami “Raqobat to’g’risida”gi qonun, 2012 yil 6 yanvar
 

---

188 
 
eng yuqori darajasini belgilash orqali bozor mexanizmi harakati vositasida 
ta’minlanuvchi samaraga sun’iy yo’l bilan erishishga harakat qiladi. 
O’zbekistonda  O’zR  VMning  1997  yil  31  martdagi  «O’zbekiston 
Respublikasining  «Tovar  bozorlarida  monopolistik  faoliyatni  cheklash  va 
raqobat  to’g’risida»gi  Qonunini  amalga  oshirish  chora-tadbirlari 
to’g’risida»gi  qaroriga  muvofiq  moliyaviy  idoralarga  erkin  narxlarning 
yuqori  chegarasi  yoki  rentabellik  darajasi  borasida  deklaratsiya  topshirish 
orqali  barcha  monopolist-korxonalarning  mahsulot  (tovar,  xizmat)lariga 
bo’lgan narxlarni davlat tomonidan tartibga solish qo’llanilmoqda. 
Amaliyotning  kursatishicha,  chegaraviy  narxlar  va  rentabellik 
me’yorlarini  qo’llagan  holda  narxni  tashqil  etishni  davlat  tomonidan 
tartibga  solinishi  ko’pincha  ijobiy  natija  bermaydi,  chunki  u  narxlarni 
shakllantirishning     bozor     munosabatlarini     hisobga     olmagan    
holdagi  xarajat  mexanizmiga  asoslanadi.  Narxlarni  deklaratsiyalashning 
byurokratik  taomilining  qo’llanishi  korxonalarning  bozordagi  narx 
bo’yicha  manevr  qilish  imkoniyatini  pasaytiradi.  Buning  ustiga, 
monopolist-korxonalar  uchun  narxni  o’rnatishda  raqobatchilarning 
mahsulotiga tarkib topgan narxlar hisobga olinmaydi. 
Ko’plab  mutaxassislarning  fikricha,  monopol  yuqori  narxlar  doimo 
qam davlatning aralashuvini taqozo etmaydi. Bunday narxlar hamda foyda 
olish  imkoniyati  bozorda  faoliyat  kursatayotgan  sub’ektlarning  ishlab 
chiqarish  hajmini  oshirishga,  boshqalarining  esa  bozorga  kirib  kelishiga 
rag’bat yaratadi. Davlat faqat bozorga kirish uchun to’siqlar paydo bo’lgan 
holdagina aralashuvi lozim.