|
3-jadval. SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo`lgan hosilaviy birliklari
Kattalik
Birlik
Nomi
O`lchamliligi
Nomi
Belgisi
SI ning asosiy va
hosilaviy birliklari
orqali ifodalanishi
1
2
3
4
5
YAssi burchak
l
Radian
rad
m • m
-1
=1
Fazoviy burchak
l
steradian
sr
m
2
• m
-2
=l
Chastota
Т
-1
gerts
Hz
s
-1
Kuch
LMT
-2
nyuton
N
м • kg • s
-2
Bosim
L
-1
МТ
-2
Paskal
Pa
m
-1
• kg • s
-2
Energiya, ish, issiqlik мiqdori L
2
МТ
-2
Djoul
J
m
2
• kg • s
-2
Quvvat
L
2
МТ
-3
vatt
W
m
2
• kg • s
-3
Elektr zarvadi, elektr miqdori
TI
Kulon
С
s • A
Elektr kuchlanish, elektr
potentsial, elektr potentsiallar
ayirmasi, elektr yurutuvchi kuch
L
2
MT
-3
I
-1
volt
V
m
2
• kg • s
-3
• A
-1
Elektr sig`im
L
-2
M
-1
Т
4
I
2
Farad
F
m
-2
• kg
-1
• s
4
• A
2
Elektr qarshilik
L
2
MT
-3
i
-2
Om
Q
m
2
• kg • s
–3
• A
-2
52
1
2
3
4
5
Elektr o`tkazuvchanlik
L
-2
M
-1
'Т
3
1
2
Simens
S
m
2
• kg
-1
• s
3
• A
2
Маgnit induktsiyasining oqimi,
маgnit оqimi
L
2
MT
—2
I
-1
Veber
Wb
m
2
• kg • s
-2
• A
-1
Маgnit оqimining zichligi,
маgnit induktsiyasi
MT
-2
I
-1
Tesla
Т
kg • s
–2
• A
-1
Induktivlik, o`zaro induktivlik L
2
МТ
-
2
I
-2
Genri
H
m
2
• kg • s
-2
• A
-2
Tselsiy harorati
θ
Tselsiy
gradusi
°c
К
Yorug`lik oqimi
J
lyumen
1m
Cd • sr
Yoritilganlik
L
-2
J
Lyuks
lx
m
-2
• cd • sr
Radiaktiv manbaadagi
nuklidlarning aktiyligi (radio-
nuklidning aktivligi)
T
-1
Bekkerel
Bq
s
-11
Ionlanuvchi nurlanishning
yutilgan dozasi, kermа
L
2
T
2
Grey
Gy
m
2
• s -
2
Ionlanuvchi nurlanishning
tkvivalent dozasi,
Ionlanuvchi nurlanishning
sамаrаli dozasi
L
2
T
-2
Zivert
Sv
m
2
•
s
-2
Katalizator aktivligi
NT
-1
Katal
kat
mol • s
-1
Uchinchi jadvalga izoxlar:
2. 1-3 jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi - steradian
kiritilgan.
2. Xalqaro birliklar tizimini 19bO yili «O`lchovlar va tarozilar» XI Bosh
konferentsiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va
qo`shimcha (radian va steradian). O`TBK radian va steradian birligini «qo`shimcha»
deb tavsifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi to`g`risidagi masalani ochiq
qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O`lchovlar
va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo`shimcha SI birliklari sinfini
o`lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O`TBK hosilaviy SI
birliklari uchun ifodalarda ularni qo`llash yoki qo`llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995
yil XX O`TBK (8-qaror) SIdan qo`shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa
hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo`llanish yoki qo`llanilmasligi mumkin
bo`lgan (zaruriyatga ko`ra) radian va steradianni SI ning o`lchamsiz hosilaviy
birliklari deb atashga qaror qildi.
3. Katal birligi XXI O`TBK 12- qaroriga muvofiq kiritildi [3].
53
4-jadval. Nomlari va belgilari 3-jadvalda keltirilgan maxsus nomli birliklar
nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning x,osilaviy birliklar
namunalari
Kattalik
Birlik
Nomi
O`lchamliligi
Nomi
Belgisi
SI ning asosiy va
qo`shimcha birliklari
orqali ifodalanishi
1
2
3
4
5
Kuch momenti
L
2
MT
-2
nyuton-меtr
N-m
m
2
• kg • s
-2
Sirt taranglik kuchi MT
-2
nyuton таqsim
меtr
N/m
kg • s
-2
Dinamik
qovushqoqlik
L
-1
MT
-1
paskal-sekund
Pa s
m
-1
• kg• s
-1
Elektr siljish
L
-2
TI
Kulon taqsim
меtrning kvadrati
C/m
2
m
-2
• s• A
Elektr maydonining
kuchlanganligi
LMT
-3
I
-1
Volt taqsim
меtr
V/m
m • kg • s
-3
•A
-1
Dielektrik
sindiruvchanlik
L
-3
M
-1
'T
4
I
2
Farad taqsim metr F/m
m
-
3•kg
-
'•s
4
•A2
Magnit
sindiruvchanlik
LMT
-2
I
-2
Genri taqsim
metr
H/m
m •kg • s
-2
• A
-2
Solishtirma energiya L
2
T
-2
Djoul taqsim
kilogramm
J/kg
m
2
• s
-2
Tizimning issiqlik
sigimi, entropiyasi
L
2
MT
-2
θ
-1
Djoul taqsim
kelvin
J/K
m
2
• kg • s
-2
•K
-1
Solishtirma issiqlik
sig`imi, solishtirma
entropiya
L
2
T
-2
θ
-1
Djoul taqsim
kilogramm-Kelvin
J/(kg K)
m
2
•s
-2
• K
-1
Energiya oqimining
sirtqi zichligi
MT
-3
Vatt taqsim меtr-
ning kvadrati
W/m
2
kg • s
-3
Issiqlik
o`tkazuvchanlik
LMT
-3
θ
-1
Vatt taqsim меtr -
kelvin
W/(m K)
m •kg •s
-3
• К
-1
Моlyar ichki
energiya
L
2
MT
-2
N
-1
Djoul taqsim
mol
J/mol
m
2
•kg• s
-2
•mol
-1
Моlyar entropiya,
molyar issiqlik
sig`imi
L
2
MT
-2
θ
-1
N
-1
Djoul taqsim
mol - kelvin
J/(mol K)
m
2
•kg •s
-2
•K
-1
•mol
-1
Foton nurlanishining
ekspozitsion dozasi
(graмм va rentgen
nurlanishining
ekspozitsion dozasi)
M
-1
TI
Kulon taqsim
kilogramm
C/kg
Kg
-1
•s •
A
YUtilgan doza
quvvati
L
2
T
-3
Sekundiga grey
Gy/s
m
2
•s
-3
Burchak tezlik
T
-1
Sekundiga radian
Rad/s
s
-1
54
1
2
3
4
5
Burchak tezlanish
T
-2
radian taqsim
sekund kvadrati
Rad/s
2
s
-2
Nurlanish kuchi
L
2
MT
-3
Ватт та=сим
стерадиан
W/sr
m
2
•kg• s
–3
•
sr
-1
Energetik ravshanlik MT
-3
Vatt taqsim
steradian-меtrning
kvadrati
W/(sr m
2
)
kg• s
-3
•sr
-1
To`rtinchi jadvalga izox:
1. SI ning ba'zi bir hosilaviy birliklariga olimlar sharafiga atab maxsus nomlar berilgan (3-
jadval). Ularning belgilari bosh harf Bilan yoziladi. Bu birliklarni shu tarzda yozish boshka
hosilaviy SI birliklari belgilarida saqlab qolingan.
5-jadval – SI birliklari Bilan bir katorda kullanishga ruxsat etiladigan tizimdan
tashkari birliklar
Kattalikning
nomi
Бирлик
Nomi
SI birligi bilan ozaro
bog`lanishi
Foydalanish
sohasi
1
2
3
4
5
Маssa
tonna
t
1•10
3
kg
Hamma sohalar
маssani аtom
birligi
1),2)
u
1,6605402•10
-27
kg (taxminamn)
Аtom fizikasi
Vaqt
),3)
Minut
Soat
Sutka
min
h
d
60s
3600s
86400s
Hamma sohalar
Yassi burchak
2)
gradus
2),4)
мinut
2),4)
sekund
2),4)
...
0
...
/
...
//
(π/180) rad = 1,745329. . •10
-
2
rad
(π/10800) rad =2,908882.. •10
-4
rad
(π/648000) rad =
4,848137.
. •10
-6
r
ad
Hamma sohalar
grad (gon)
gon
(π/200) rad =1, 57080... •10
-2
rad Geodeziya
Hajm
sindiruvchanlik
Litr
5)
l
1•10
-3
m
Hamma sohalar
Uzunlik
Astranomik
birlik yorug`lik
yili parsek
ua
ly
pc
1, 49598•10
11
m (taxminan)
9,4605•10
15
m (taxminan)
3,0857•10
16
m (taxminan)
Аstranomiya
Optik kuch
dioptriya
dptr
1•m
-1
Оptika
Маydon
gektar
ha
1•10
4
m
2
Qishloq va
o`rmonchilik
x`ojaliklari
55
1
2
3
4
5
Energiya
Electron-volt
eV
1,60218•10
-19
J (taxminan)
Fizika
Kilovat-soat
kW•h
3,6•10
6
J
Elektr
energiyasi
hisoblagichlari
uchun
Тo`liq quvvat
volt-амper
V•A
Elektrotexnika
Reaktiv quvvat
var
var
Elektrotexnika
Elektr zaryad,
elektr miqdori
амper - soat
A•h
3,6•10
3
C
Elektrotexnika
Beshinchi jadvalga izoh:
1. Bu yerda va keyinchalik GSSSD 1-87, qarang [4]
2. Vakt birliklari, (minut, soat, sutka)ni, yassi burchak (gradus, minut, sekund)ni,
astronomik birlikni, dioptriyni, massaning atom birligini nomlari va belgilarini old
qo`shimchalar bilan qo` llanilishiga yo`l qo`yilmaydi.
3. Keng tarqalgan boshqa birliklarni (misol uchun xafta, oy, yil, asr, ming yil)
xam ko`ullashga yul ko`yiladi.
4. Yassi burchak birliklari satr ustiga yoziladi.
5. Anik o`lchashlarda qo`llash tavsiya etilmaydi. l («el») belgisini 1 raqami
bilan adashtirish mumkinligida L belgisini qo`llanishiga yo`l qo`yiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
