Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

1  Голубков  Е.П.  Маркетинговые  исследования:  теория,  методология  и  практика: 
Учеб. изд.  2-е перераб. и доп.-М.:Финпресс, 2003.

---

1  Agar  ma’lum  bir  vaqtning  ichida  kon’yunkturaning  rivojlanish 
tendensiyalari va sur’atlarini  bilib olish  masalasi  qo’yilgan bo’lsa,  u  holda 
kon’yunktura tahlili shu vaqtning ichida uning dinamikasini o’rganish yo’li 
bilan  olib  boriladi,
2  Agar  eng  oxirgi  sanaga  kon’yunktura  holatini  aniqlash  masalasi 
qo’yilgan bo’lsa,  u holda,  iqtisodiy siklning fazasini va faza ichidagi  misol 
tariqasidagi joyini  aniqlash  yo’li  bilan  olib boriladi.  Shuni  e’tiboiga  olish 
kerakki,  kon’yunktura  tahlili  va  uzoq  tendensiyalarning  rivojlanishini 
aniqlash  o’zaro  bog’liq  va  bir  -  birini  to’ldiradi.
Kon’yunktura tahlili jamiyatning xo’jalik hayoti qiyinligini hisobga olmagan 
holda u yoki bu qarashlami tasdiqlaydigan o’zboshimchalik bilan tanlangan 
omillar va statistiktik ma’lumotlarga yondoshib emas, balki bir-biriga qarama- 
qarshi xodisalaming yig’indisiga yondashish kerak.  Kon’yunktura tahlilining 
shakli  bu kon’yunktura  sharxi va ma’lumotnomasidir.
Mahsulotni  ishlab  chiqarishni  belgilanganligiga  qarab,  mahsulotni 
absolyut  birligi  o’lchovlarida  ishlab  chiqarib,  ishlab  chiqarish  davrini 
davomiyligi,  iste’molchilar  doirasi  tezroq  yoki  sekinroq  kon’yunkturani 
o’zgarishini  aks  ettiradi.
Ba’zi  tarmoqlar,  masalan  qora  metallurgiya,  havo  va  suv  transporti, 
qurilish  belgilangan  iste’molchilar  uchun  oldindan  buyurtma qilish  tizimi 
bo’yicha  ishlaydilar.  Boshqalar esa,  ya’ni  avtomobil  ,  radioelektron  va  shu 
kabilar  qisqa  muddat  ichida  ishlab  chiqariladi  va  bozorda  noma’lum 
iste’molchilaxga sotiladi. Uzoq muddatli tovarlami ishlab chiqarishni qisqarishi 
yoki  o’z  ishi  natijasida  ishlab  chiqarish  konyunkturasini  yaxshilash  yoki 
yomonlash  aniq  ko’rsatkichi bo’lib  hisoblanmaydi.  Chunki  katta  buyurtma 
portfelining kattaligi yoki shunday tarmoqlarda uning yo’qligi mahsulot  ishlab 
chiqarish  dinamikasining  iqtisodiy  siklning  dinamikasidan  rad  etadi.
7.3.Konyunkturani  bashorat  qilish
Ayrim  tovar  bozor  konyunkturasini  o ’rganishdan  maqsad  to’g’ri 
bashorat  qilish  va  o’zgarishlaming  oldindan  aytib  berishdan  iboratdir. 
Umuman  bashorat  -  bu  obyekt  ahvolining  kelajagi  haqida,  fikrlari  va 
rejalarini  ro’yobga chiqarish yo’llari va muddatlaridir.  Bashorat  insonning 
o ’rganish  va  amaliy  faoliyatida  yo’llangan  obyekti  bo’lib,  jarayonlar, 
ko’rinishlar,  xodisalar  bo’lishi  mumkin.
Bashorat  qilish  bu-  obyektning  kelajagini  tahlil  qilish  va  bu  kelajakni 
qanday  bo’lishini  ko’ra  bilishdir.  Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning  bashorat 
imkoniyatlari  eng awal  sabab va hodisa bog’lanishlarining tabiat xarakterlari

---

orqali aniqlanadi. Oldindan aytib berish, bashorat qilish faqat umumiy xossalar 
va qonuniylikka ega bo’lgan sabab va xulosalar aniq bo’lgan jarayonlaiga bog’liqdir.
Iqtisodiy  bashorat  konyunkturasini  tuzishning  asosiy  imkoniyatlari 
iqtisodiy  hodisalami  rivojlanishi  to’g’ridan  -  to’g’ri  vaqt  taqozosi  orqali 
aniqlanadi.  Bashorat  qiluvchining  vazifasi  hozirgi  kunda  ko’z  ostida 
oldingilami esga olib, kelajak elemetlarini topish va umum tendensiyalarini 
o’rganib  shuhodisalami  rivojlanishining  kelajagini  ko’rsatib  berishdir.
Bashoratning maqsadi va xizmati  rasional  yechimlar qabul qilish uchun 
muqobil  iqtisodiy  rivojlanish  va  uning  ijtimoiy-iqtisodiy  natijalarini  ko’ra 
bilishdir. Bashorat qilish umumiy rejalashtirishni va boshqarishni rivojlantirish 
uchun samarali qurol bo’lib xizmat qiladi. Jahon bozori rivojlanish kelajagini 
aniq ko’ra bilish uning imkoniyatlarini va ehtiyojlarini aniqlash uchun davlat 
miqyosida  qaysi  sohalarini  o’sishi  va  effektivligini  aniqlash  va  radikal 
o’zgarishlarini va ilmiy ishlab chiqarishni baholashga imkoniyat beradi.
Bashorat qilish  har doim  ishni  rejalashdan oldingi  bosqichi  hisoblanadi, 
marketing dasturi va rejasining asosiy variantlaridan biri hisoblanadi, chunki 
bashorat  qilishning  maqsadi-  bilimimizning  darajasiga  to’g’ri  keladigan  va 
bashoratga  kiritilishi  asosida  mumkin  bo’lgan  holatlaming  rivojlanishini 
kengroq bo’lishi  mumkin  bo’lgan  muqobil  yo’llarini  berishdir.  Bu  holatda 
qaror qabul qilish bashorat variantlarining ko’proq bo’lishi mumkin bo’lgan 
asoslangan  tanlov  hisoblanadi.  Bashorat  qilish  —  ilmiy-tahliliy  ajralmas 
bosqichdir.  Ishlab  chiqarilgan  bashoratlar  asosida  qarorlami  qabul  qilish 
ham  qaror  hisoblanadi.  Hozirgi  vaqtda  iqtisodiy  bashorat  qilish  1-1,5  eng 
ko’pi  2  yildir,  muddatli  5  yilgacha,  uzoq  muddatli  5  yildan  ortiq  va  15- 
20gacha.  Qisqa  muddatli  bashorat  qilish  bu  har  doimgi  kon’yunktura 
bashoratidir,  u  har  kungi  amaliyotning  boshqaruvchisi  hisoblanadi,  uzoq 
muddatli  bashorat  qilish  umumiy  tendentsiyalarini  aniqlaydi,  iqtisodiy 
programmalami tuzishda asos hisoblanadi va u kelajak konyunkturani aniqlash 
uchun  muhimdir.  Hozirgi  vaqtda zamonaviy ilm-fanda bashorat qilishning 
yuzdan  ortiq  turli  uslublari  qo’llaniladi.  Ular  bir-birlaridan  qo’Uanmalari 
bilan, ularni qo’llash va asoslanganliklari bilan farq qiladi.  Ulaming orasida 
ekspert  baholash  uslubi,  miya  hujumi,  tarixiy  analog,  har  xil  matematik- 
statistik  uslublami  qo’llash bilan  farq  qiladi.
Kon'yunkturani  bashorat  qilishda  kon’yunktura  rivojlanishi  umumiy 
tendensiya  baholaridan  boshlash  kerak.  Buning  uchun  esa  kelajak 
kon’yunkturani zamonaviy kon’yunkturadan ajratish uchun hamma narsani 
e’tiborga  olishi  kerak.  Bu  maqsad  esa  uzoq  davr  uchun  xizmat  qiladi. 
Kon’yunktura  rivojlanishidagi  ichki  omillar  bilan  bir  qatorda  yana  shu

---

mamlakatning  iqtisodiyotiga  jahon  kon’yunkturasining  ta’sir  etishini  ham 
kuzatish  kerak,  chunki  u  ba’zi  mamJakatlar  uchun  kon’yunktura  sinish 
paytida  katta  ahamiyatga  ega bo’lishi  mumkin.  Agar  mamlakatning  tashqi 
iqtisodiy aloqalari qancha kuchli bo’lsa, shunchalik unga bo’lgan ta’sir ortadi.