Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

VII  BOB 
BOZOR  KON’YUNKTURASINI  TADQIQ 
ETISH  VA  BASHORAT  ETISH
7.1.  Bozor  kon’yunkturasi  haqida  tushuncha
Kon’yunkturani o ’rganish marketing xizmatini ajralmas qismini tashkil 
etadi.  Bizning mamlakatimizda  kon’yunkturani  o’rganish  XX  asming  20- 
yillarida  tashkil  etildi.  “Kon’yunktura”  lotincha  so’z  bo’lib,  holat  degan 
ma’noni  anglatadi,  u  keng  ma’noda  ulaming  o’zaro  aloqasidan  olingan 
shartlaming  yig’indisi,  o ’tar  sharoit,  predmetlarining  joylashishidir.
Bozor  kon’yunkturasi  — bu  ma’lum  bir  vaqtda,  ma’lum  bir hududda 
talab  bilan  taklif o ’rtasidagi  nisbatdir.
Marketing  sharoitini  va  bozorni  tekshirish  iqtisodiy,  demografik, 
ijtimoiy,  tabiiy,  siyosiy  va  boshqa  shart-sharoitlami  tahlil  va  bashoratni 
taxmin  qiladi.  Hozirgi  kunda  deyarli  hamma  yirik  firmalar  xususiy 
kon’yunktura xizmatlariga egadirlar,  ular o ’zining faoliyat doirasida jahon 
va  milliy  masshtabda  kon’yunkturani  rivojlanishini  kuzatishadi.  Iqtisodiy 
kon’yunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o ’zaro 
aloqadorlikda talab, taklif,  narx omillari asosida bozordagi bir ko’rinishdir. 
Bu ko’rsatilgan aniqlik o’z ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy 
sifatlarini o’zida mujassamlashtiradi.
Birinchidan, unda iqtisodiy kon’yunktura predmeti ko’rsatilgan, ya’ni bozor, 
ayirboshlash  sohasidagi  kon’yunkturani  awal  olib  borilayotgan  ishlar  bilan 
bog’laydi.  Ikkinchidan, kon’yunkturani  faqat ayirboshlash sohasidagini emas, 
balki  butun  ishlab  chiqarish jarayonini,  ya’ni  (ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
muomala,  iste’mol, bo’lar ayirboshlash prizmasi orqali aniqlanadi) o’z ichiga 
qamrab oladi.  Uchinchidan, kon’yunktura dinamik o’sish davrlarida ko’riladi. 
To’rtinchidan,  kon’yunktura  ishlab  chiqarish jarayoni  aniq  tarixiy  sharoitlari 
bilan bog’liq,  har bir ishlash jarayonining yangi bosqichi  uchun omillaming va 
kon’yunkturani rivojlanishi sharoitlarining mosligi o’ziga xosdir.
Beshinchidan,  uning 
asosiy  ko’rinish  shakli  talab,  taklif,  va  narx 
dinamikasining nisbatidir. Bir so’z bilan aytganda, ayni shu omillar bozoming 
holatini  va  dinamikasini  aniqlashda  markaziy  bo’g’in  bo’lib  hisoblanadi. 
Kon’yunktura tadqiqotining ikkita obyektiga ko’ra - ya’ni iqtisodiy kon’yunktura

---

tushunchasidagi xo’jalik va tovar bozori, ikki mustaqil tarkibiy qismga ajratiladi:
• umumxo’jalik  kon’yunkturasi;
• tovar bozori  kon’yunkturasi.
Umum xo’jalik  kon’yunkturani  strukturaviy  birlik  deb,  shunga 
qaramasdan  tovar  bozorlarining  va  ko’plab  o ’zaro  munosabatlar 
kon’yunkturasini  yig’indisi  deb  qarash  mumkin.  Tovar  kon’yunkturasi 
umumxo’jalik kon’yunkturasini tashkil etadi, umumxo’jalik kon’yunkturasi 
esa  tovar  bozorlari  kon’yunkturasini  keltirib  chiqaradi.  Shuning  uchun 
ham  um um xo’jalik   k o n ’yunkturani  uni  tashkil  etuvchi  tovar 
kon’yunkturalarini  xususiyatlarining  arifmetik  summasi  deb  hisoblab 
b o ’lm aydi.  T ovar  b ozorlari  k o n ’yu nkturasini  u m u m x o ’jalik 
kon’yunkturasini  elementi  sifatida  birlashuvi,  bir  butun  kabi  tovar 
kon’yunkturasini tashkil etuvchilaiga mavjud bo’lmagan yangi sifatni beradi. 
Shunday  qilib,  uning  butun  qismi  va  bo’g’inlarining  belgilari  o’zaro 
ta ’sirchanligi  va  o ’zaro  aloqadorligi  shakllarining  fe’l  -  atvorini, 
umumxo’jalik  va  tovar  kon’yunkturasini  rivojlanishni  aniqlaydi.
Bozomi va awalo butun bozorni kon’yunkturasini kompleks izlanishlar 
ishbilarmonlar doirasining flkriga ko’ra,  ishbilarmonlarga ulaming xo’jalik 
qarorlarini  qabul  qilishda  xatoga  yo’l  qo’ymasligi  uchun  tavakkalchilikni 
pasaytirishda qurol hisoblanadi.  Iqtisodiy  kon’yunkturani izlash,  faqatgina 
ayirboshlash sohasini rivojlanishi va uning qayta ishlab chiqarish jarayonining 
boshqa  bosqichlari  bilan  o’zaro  aloqadorligining  umumiy  qonunchiligini 
o’rganish bilan chegaralanib qolmaydi.  U, u yoki bu tovar bozorda vujudga 
keladigan asoslangan tahlil va bashorat qilishni amalga oshirishga qaratilgan.
Tovar  bozori  o ’zida,  birinchidan,  m a’lum  bir  tovarni  ishlab 
chiqaruvchilar va iste’molchilar o ’rtasida, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar 
guruhi va iste’molchilar guruhi o’rtasida iqtisodiy aloqalarining tizimini o’zida 
aks  ettiradi.  Aloqalaming  asosiy  ko’rinishining  birinchi  turi  bu  oldi-sotdi 
jarayoni, ikkinchisi esa raqobatdir. Tovar bozorlari tarmoqlararo raqobatning 
mexanizmi  orqali  o ’zaro  ta’sirga  egadir  va  u  milliy  bozomi  butunlay 
shakllantiradi.  Bozor munosabatlaming tarixiy  rivojlanishi davomida  milliy 
chegara doirasidan chetga chiqmaydi va xalqaro tovar bozorlari shakllanadi.
7.2.Bozor  kon’yunkturasi  holati  va  kelgusida  rivojlanish 
ko’rsatkichlari  hamda  baholash  uslublari
Kon’yunktura  tahlili  o’z  ichiga  ishlab  chiqarish  va  iste’molning  hajmi, 
tarkibi,  bir  tovaming  boshqasining  o’mini  egallay  olish  imkoniyati,  tovar 
zahiralari,  narxning  o’zgarishi,  reklama  xizmati,  bozor  ishtirokchilarining

---

o’rganishni oladi. Bozor konyu’nktutasini muntazam ravishda o’iganib borish 
savdo  faoliyatini  muvaffaqiyatli  yakuniga imkon beradi.  Har davrda bozor 
kon’yunkturasi qaysi  tovar chiqarishni  ko’paytirish,  qaysi tovarga talabning 
qamayishi haqida aniq ma’lumotlar beradi.  Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish 
firmasi uchun ham savdo firmasi uchun ham zarurdir. Bozor kon’yunkturasi 
bozorda muvozanatni mavjudligi yoki buzilganligi bilan xaraktedanadi. Shunga 
ko’ra bozor kon’yunkturasi ijobiy va salbiy, qulay va noqulay bo’lishi mumkin.
Bozor  kon’yunkturasi  ayrim  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  miqyosiga  va 
sotib oluvchilaming xarid qobiliyatiga bog’liqdir,  narx-  navoga,  modaning 
o’zgarishiga  qarab  har  xil  bo’ladi.  Bozoming  kelajakdagi  holatini  ishlab 
chiqarishning  texnikaviy  ahvoli,  unga  sarflangan  qo’shimcha  resurslar, 
ulaming  qaytarib  berish  muddatlari,  tovar  zahiralari  dinamikasi,  eksport 
va  import,  shuningdek  narx  -  navodagi  o’zgarishlar  yo’nalishiga  qarab 
aniqlash  mumkin.  Bu  bilan  tovar taklifi  o’rganiladi.
Investitsiya summasi va tuzilishiga, mehnat predmetiga bo’lgan talab va 
korxona,  tashkilotlar  pul  sarfining  yo’nalishiga  qarab,  shuningdek  aholi 
xarid  qobiliyatining,  uning  tovarlar  bilan  ta’minlanish  darajasini  hisobga 
olib  talab  o’rganiladi.
Uzoq  muddatli  o’sish  imkoniyalarini  aniqlash  va  kon’yunktura  tahlili 
bir  -biri  bilan  bog’liq  va  u  bir-birini  to’ldira  boradi.  Sifatli  tahlil  qilish 
uchun to’plangan ma’Iumotlami uchta guruhga bo’linadi:
-o’tgan  davr  kon’yunktura  ma’lumotlari;
-tadqiq  qilinayotgan  davr  kon’yunktura  ma’lumotlari;
-kelgusidagi kon’yunkturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar. 
Kon’yunkturani  tahlil  qilish  shakli  bo’lib,  kon’yunktura  sharxi 
hisoblanadi.  Kon’yunkturani  tahlil  qilish  savollariga  o ’tishdan  aw al 
kon’yunkturaning  ko’rsatkichlar  tizimini  ko’rib  chiqish  darkor.
Ko’rsatkichlar shartli ravishda makro va mikro ko’rsatkichlarga bo’linadi. 
Makroko’rsatkichlarga-umumxo’jalik  kon’yunkturasini  tavsiflovchi 
ko’rsatkichlar: yalpi milliy mahsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chiqarish 
ko’rsatkichlari,  tovar  aylanmasi  ko’rsatkichlari,  pul  muomalasi 
ko’rsatkichlari,  iste’mol  ko’rsatkichlari  kiradi.  Mikro ko’rsatkichlarga  esa 
alohida tovarlar bozorini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi:  ishlab chiqarish 
ko’rsatkichlari, mahsulot sotilishi va iste’moli, narx dinamikasi va hokazolar.
Umumxo’jalik kon’yunkturaning tahlilini izlanishni maqsadiga ko’ra ikkita 
yo’l  bilan  olib  borish  mumkin:1