To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

Ishlab chiqarish  vositalari va iste’m ol buyumlari bo ‘Igan  ashyolar. 
Ilgari  mazkur iqtisodiy tasnifdagi  ashyolarga birinchi  darajadagi ahamiyat 
berilgan  edi1.  Yaqin-yaqinlargacha  davlat  mulki  va  fuqarolaming  xususiy 
mulki  o'rtasidagi  farq  bu  holat  bilan  bog'Ianar  edi.  Hozirgi  kunda  ishlab 
chiqarish  vositalari  nafaqat  davlat  balki  fuqarolaming  xususiy  mulki 
obyektlari  bo'lishi  mumkinligini  hisobga  oladigan  bo'lsak,  bunday 
tasniflash  o'zining  ahamiyatini  yo'qotdi.  Shu  bilan  birga  ishlab  chiqarish 
vositalari  va  iste’mol  buyumlarining  huquqiy  rejimini  bir-biriga  mos  deb 
bo'lmaydi. 
Masalan, 
avtomobil  mulkdori  unga  nisbatan  shaxsiy 
maqsadlardagina  ishlatilishi  yoki  ishlab  chiqarish  vositasi  (masalan, 
soliqqa  tortilishi,  ishlatish  uchun  zarur  ruxsatnomalar  olish,  ishlab 
chiqarish  xususiyatlarini  saqlab  qolish  va  h.k.)  sifatida  foydalanishiga 
ko'ra keng doiradagi huquq va majburiyatlarga ega.
Fuqarolik  muomalasidagi  (masalan,  kiyim-kechak,  uy-joy,  oziq- 
ovqat  kabi),  cheklangan  fuqarolik  muomalasidagi  (masalan,  yopiq 
aksiyadorlik  jamiyati  aksiyalari, 
ov  m iltig'i  kabi)  va  fuqarolik 
muomalasidan  chiqarilgan  ashyolar  (masalan,  davlatning  mutlaq  mulki 
hisoblangan  yer,  yer  osti  boyliklari,  suv,  havo  bo'shlig'i  kabi).  Qoida 
tariqasida  ashyolar  va  boshqa  fuqarolik  huquqi  obyektlari  erkin  ravishda 
begonalashtirilishi  yoki  turli  xil  fuqarolik-huquqiy  bitimlar  va  boshqa 
asoslarda universal huquqiy vorislik (vorislik, yuridik shaxsni qayta tashkil 
etish) tartibida bir shaxsdan boshqa shaxsga o'tishi mumkin2.
1  Гражданское  право.  Учеб.:  в  3  т.  Т.  1.  -6-изд.  ,  перераб.  Й  доп.  //  Н.Д.Егоров,  И.В.Елисеев  и  др.  Отв.  ред. 
А.П.Сергеев, КХК.Толстой. -М .: ТК Велби, изд-во Проспект, 2005. -255 с.
2  Гражданское  право.  Учеб.:  в  3  т.  Т.  1.  -6-изд.  ,  перераб.  И  доп.  //  Н.Д.Егоров,  И.В.Елисеев  и  др.  Отв.  ред. 
А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой. -М .: ТК Велби, изд-во Проспект, 2005. -259 с.

---

Ba’zi  ashyolar  davlat  va  jamiyat  xavfsizligi,  davlatning  iqtisodiy 
manfaatlarini  himoya  qilish,  aholini  sog‘lig‘ini  saqlash  va  h.k.  tufayli 
fuqarolik muomalasida bo'lishi cheklanishi mumkin1.
Fuqarolik 
muomalasidan 
chiqarilgan 
ashyolar 
amaldagi 
qonunchilikka  k o ‘ra,  fuqarolik-huquqiy  bitim  predmeti  bo'lishi  mumkin 
bo'lmagan  ashyolardir.  Bunday mulklarga avvalo  davlat mulki  obyektlari, 
yo'llar,  daryolar,  jamoat  binolari  va  inshootlari,  milliy  kutubxonalar, 
hayvonot  olami,  o'sim lik  dunyosi  obyektlari  va  h.k.lar kiradi.  Fuqarolik 
muomalasidan  chiqarilgan  mol-mulklar  ro'yxati  amaldagi  qonunchilikda 
belgilab qo'yiladi2.
Mulkiy  munosabatlar  -   jamiyatdagi  boyliklami  o'zlashtirish 
xususidagi  iqtisodiy  munosabatlardir.  Mulkchilik,  birinchidan  insonning 
boyligi  bo'lm ish  ashyo,  buyum  yoki  boshqa  narsaga  nisbatan  egalik  his- 
tuyg'usi  bilan  bog'liq  munosabat,  ikkinchidan,  ana  shu  boylik,  ne’mat 
xususida  kishilar  o'rtasida  vujudga  kelgan  munosabatdir.  Kishilar 
buyumlami,  ne’matlami  o'ziniki  qilib  olgandagina  o'zlashtirishlari 
mumkin,  chunki  jamiyatda  o'zganiki  bo'lgan  ne’matlami  o'zlashtirib 
bo'lmaydi.  Mulk sohibi o 'z  mulkiga mustaqil tayanib ish ko'radi.  Mulksiz 
o'zganing mulkini ijaraga oluvchi yoki mulkdorga yollanib ishlovchi shaxs 
to'liq  m a’noda  hali  mustaqil  emas.  N e’matlar  ikki  yo'sinda:  ishlab 
chiqarish  resurslari,  ya’ni  vositalari  va  ishlab  chiqarish  natijalari  sifatida 
o'zlashtiriladi.
Mulkchilik  bu  -   mas’uliyat  bilan  manfaatning  uzviy  birligi 
hisoblanadi.  Mulkchilik  real  bo'lishi  uchun  mulkdoming  iqtisodiy 
manfaati  -   uning  boylik  egasi  sifatidagi  hayotiy  ehtiyoji  bo'lib,  xatti- 
harakat, fe’l-atvorini iqtisodiy motivatsiyasi (sababini) yuzaga chiqaradi3.
Mamlakatimizda  bozor  munosabatlarini  shakllantirish,  mulkchilik 
munosabatlarini  tubdan  qayta  ko'rib  chiqishni  taqozo  etadi.  Shaxsni