Физика курси I

2
\ ва Х
2
, У
2
, 
2
г координаталар ўзгарса ҳам, / нинг киймати ўзгармай қолади, яъни 
/ Галилей алмаштиришларига нисбатан инвариантдир.
9 — 4 6 7
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Лоренц алмаштиришларидан келиб чиқадиган хулоса эса шундан 
иборатки, жисмларнинг ўлчамлари (хусусан, узунлиги) ва воқеалар 
орасидаги вақтнинг ўтиши (давомийлиги) бир инерциал саноқ 
тизимидан иккинчисига ўтганда ўзгарганлиги туфайли бу катта- 
ликлар мазкур 
алмаштиришларга нисбатан 
инвариант эмас. 
Ҳақиқатан, нисбийлик назариясида фазо ва вақт бир-бири билан 
узвий боғланган бўлиб, Лоренц алмаштиришларини ифодаловчи 
тенгламаларда х, у, г координаталар билан бир қаторда вақт 
тўртинчи тенг ҳуқуқли катталик сифатида иштирок этади. Шу 
боисдан нисбийлик назариясида бир-бири билан ўзаро боғланган 
ягона тўрт ўлчовли фазо-вақт тушунчаси киритилади. Тўрт ўлчовли 
фазода вақт (() ўрнида нуқта кооржинаталари билан бир ўлчамга эга 
бўлган с1 (с — ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги) катталикдан 
фойдаланилади, яъни тўрт ўлчовли фазода X, У, 2, с1 ўқларидан 
иборат координаталар тизими қўлланилади. У ҳолда содир бўлган 
воқеа фазо-вақт координаталар тизимида х, у, г, с1 координаталар 
билан аниқланувчи нуқта сифатида ифодаланади. Бу нуқта дунёвий 
нуқта деб аталади. Вақт ўтиши билан дунёвий нуқта ўз ўрнини 
ўзгартириб фазо-вақтда дунёвий чизиқ деб аталадиган траектория 
чизади. Шуниси эътиборга моликки, масалан, моддий нуқта уч 
ўлчовли фазода ҳатто тинч ҳолатда бўлса ҳам унингдунёвий нуктаси 
с1 ўқига параллел бўлган (дунёвий нуқта с( га мутаносиб бўлганлиги 
туфайли) тўғри чизикдан иборат дунёвий чизиқ бўйича ҳаракатла- 
нади.
Тўрт ўлчовли фазода кетма-кет содир бўлган икки воқеани 
тавсифлаш учун ор а л и қ ( и н т е р в а л ) деган тушунча киритила- 
ди. Тўрт ўлчовли фазода биринчи воқеа х\, 
у \ , 2 \ ,
с(\ координаталар 
билан аниқланувчи дунёвий нуқта билан, иккинчи воқеа хч, уъ, г 2, с/г 
координаталар билан аниқланувчи дунёвий нукта билан ифодалана- 
ди. х\,