Физика курси I

К
ва 
К '
инерциал санок 
тизимларидаги кинетик энергиялар орасидаги боғланиш
(6.1У)
тарзда ифодаланади.
Охирги тенглик К ё н и г т е о р е м а с и н и ифодалайди: 
б и р н е н а  
ж исм ( м о д д и й н у қ т а л а р ) д а н и борат м е х а н и к а в и й т изим нинг кинет ик 
э н е р г и я с и
м а з к у р
т и зи м д а ги
ж и с м л а р н и н г 
и н е р ц и я
м а р к а з и г а  
н и сбат ан ҳ а р а к а т л а н и ш л а р и д а г и кинет ик э н е р г и я л а р и б и л а н и н е р - 
ц и я м а р к а з и н и н г и л г а р и л а н м а ҳ а р а к а т и д а ги кинет ик э н е р г и я л а р и -  
н и н г й и ғ и н д и с и г а тенг.
99
>
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тинч турган жисмни ҳаракатга келтириш учун унга бирор куч 
таъсир этиши керак. Бу кучлар ўзларининг хусусиятлари жиҳатидан 
икки хил бўлиши мумкин: 1) жисмлар бир-бирига бевосита тегиши 
орқали ўзаро таъсирлашиши ва мазкур таъсир туфайли тинч турган 
жисм ҳаракатга келиши ёки ҳаракатдаги жисм тезлигини ўзгартири- 
ши мумкин, 2) жисмларнинг ўзаро таъсири натижасида уларнинг 
тезликларининг ўзгариши майдон воситасида бўлиши мумкин, яъни 
жисмлар бир-бирига нисбатан бирор масофада туриб майдон 
воситасида таъсирлашадилар (шу ўринда майдон ҳам материянинг 
бир тури эканлигини эслатиб ўтамиз).
Биринчи тур кучларга мисол тариқасида жисмнинг ҳаракат 
йўналишига нисбатан қарама-қарши томонга йўналган ишқаланиш 
кучларини, ҳавонинг ва суюқликларнинг жисм ҳаракатига қаршилик 
кучларини келтириш мумкин. Жисмни бир нуқтадан иккинчи нуқтага 
кўчиришда бу кучларни енгиш учун ташқи кучлар мусбат иш 
бажаради ва бажарилган ишнинг катталиги ўтилган йўлга боғлиқ, 
босиб ўтилган йўл қанчалик катта бўлса ташқи кучлар бажарган иш 
ҳам шунчалик катта бўлади.
Иккинчи тур кучларга мисол тариқасида Ернинг тортиш ку- 
чини, қайишқоқлик (эластиклик) кучини, зарядланган жисмларга 
электр майдон томонидан таъсир этувчи кучларни кўрсатиш мум- 
кин.
Ҳар бир жисм ўз атрофида гравитация майдони деб аталадиган 
майдон ҳосил қилади ва бу майдон унга киритилган бошқа 
жисмларга таъсир этувчи тортишиш кучи тарзида намоён бўлади 
((5.19)га қ.). Фазонинг бирор нуқтасига жисмни киритсак ва шу 
нуқтада унга қандайдир куч таъсир этса, фазонинг бу нуқтасида 
майдон бор деган хулосага келамиз. Қуёш билан Ер, Ер билан Ой 
орасидаги ўзаро таъсир гравитация майдони воситасида содир 
бўлади. Зарядланган жисмларнинг бир-биридан бирор масофада 
туриб ўзаро таъсирлашиши материянинг бир тури бўлган электр 
майдон воситасида амалга ошади.
Демак, майдонга киритилган жисмларга мазкур майдон томони- 
дан муайян куч таъсир қилади. Маълумки (5.4-§ га қ.), бундай 
майдон к у ч м а й д о н и дейилади. Ер атрофидаги куч майдони 
унинг гравитация майдонидир. Масалан, массаси т бўлган Ер сир- 
тидаги жисмга Ернинг гравитация майдони 
Т = т §
куч билан таъ- 
сир қилади.
Фазонинг бир нуқтасидан иккинчи нуқтасига жисмни кўчиришда 
ташқи кучларнинг бажарган иши босиб ўтилган йўлнинг шаклига 
боғлиқ бўлмай, балки жисмнинг бошланғич ва охирги вазиятларига- 
гина боғлиқ бўлса, бундай кучлар