138
9-mavzu. Amir Temur va Temuriylar davrida o`zbek davlatchiligining yuksalishi.
Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot.
Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va harbiy
yurishlari
Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336-yil 8-aprelda (hijriy
736, sha’bon oyining 25 kunida) Keshga qarashli Xo`ja Ilg‘or (hozirgi Yakkabog‘ rayoni)
qishlog‘ida barlos beklaridan biri Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Onasi
Takinaxotun Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan.
Temurning bolaligi va o`spirinlik yillari Keshda o`tdi. Ibn Arabshoh, Rui Gonzales
de Klavixo va boshqa tarixshunoslar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrim ma’lumotlar
bilan izohlashadi.
1360-1361
yillarda
Mo`g‘uliston
hukmdori
hoqon
Tug‘luq
Temur
Movarounnahrning ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik tadbirlari O`rta
Osiyolik mustaqil hukmdorlarga ma’lum bo`lganidan keyin ular sarosimaga tushib
qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin. Tug‘luq Temur
Xo`jandni ishg‘ol etish niyatida Sirdaryodan o`tganidan so`ng Movaraunnahr amirlari va
Hoji Barlos qo`rquvdan o`z jonlarini xalos etish uchun Amudaryodan o`tib Xurosonga ketib
qoldilar.
1360-1370-yillarda Movaraunnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda
ta’sir o`tkazgan shaxslardan yana biri Amir Qozog‘onning nabirasi amir Husayn edi. Balx va
uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361-yilda Amir Temur amir Husaynga
yaqinlashgan edi. Endi ikkala hukmdor birlashib, mo`g‘ul xonlariga qarshilik ko`rsatish
imkoniga ega bo`ldilar. Ma’lumki, Amir Temur mo`g‘ul hokimiga qaram edi. Vaqti kelib,
Movaraunnahrni boshqarishni Tug‘luq Temur o`z o`g‘li Ilyosxo`jaga topshirdi. Mustaqil
bo`lishga harakat qilib yurgan Amir Temur yangi hukmdorga itoat etmadi. Buning oqibatida
yangi ziddiyat yuzaga chiqdi. Amir Xusayn bilan Sohibqiron Temurning bir-birlari bilan
juda yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo`lgan davrlar 1361-1365-yillarni o`z ichiga
oladi.
Amir Temurning hayotida ro`y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan
voqea 1362 yilda Seyistonda bo`lib o`tgan. Amir Temur jang vaqtida o`ng qo`lini tirsagidan
va o`ng oyog‘idan kamon o`qi tegishidan qattiq jarohatlanadi. Buning oqibatida u bir umr
oqsoqlanib yuradi. Shu bois undan dahshatga tushgan dushmanlari Amir Temurni hasad
bilan “Temurlang” deb atashgan.
Tug‘luq Temur o`limidan so`ng 1363-yilda Movaraunnahr tuprog‘idan haydalgan
Mo`g‘ul xoni Ilyosxo`ja yangidan juda katta lashkar bilan avvalgi mulklarini egallab olish
maqsadida Movaraunnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo`g‘ul xoni ayniqsa o`zining
raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum edi. Temur va Amir Husayn
bo`lg‘usi qaqshatqich to`qnashuvga imkon boricha harbiy kuchlarni yig‘dilar. Tarixda “Loy
jangi” nomi bilan kirgan mazkur jang. Chinoz bilan Toshkent o`rtasida 1365-yilning
bahorida ro`y bergan. Amir Temur va Amir Husayn Chirchiq daryosi bo`yidagi bu jangda
mag‘lubiyatga uchraganlar. Mazkur mag‘lubiyat sabablarini, har xil bayon etishadi. Ayrim
solnomachilar mo`g‘ul xonining g‘olib chiqishida Amir Husaynning sust va layoqatsizlik
bilan harakat qilishi deb izohlaydi. Ehtimol shundandir, yoki mo`g‘ul xoni qo`shinining soni
ko`pligi hamda yaxshiroq tayyorlanganligi bu yutuqning asosiy omili bo`lsa kerak.
Qayta urinish behuda ekanligini anglab yetgan Amir Temur jang maydonini tark etib,
qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Samarqand shahriga
kelgandan so`ng bu yerda ham uzoq turmasdan avvaliga Keshga so`ngra Amudaryo orqali
Balxga o`tib ketadi. Yuqorida ta’kidlab o`tganimizdek, bu paytda Movarounnahrning bosh
amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning irodasiga bog‘liq bo`lgan. Shu sababli
139
Amir Temur ham uning ko`rsatmasi bilan, ko`p hollarda Husaynning roziligi bilan ish
tutishga majbur edi. Samarqand shahri, qolaversa, butun Movaraunnahr o`z holiga tashlab
qo`yildi. Mo`g‘ul xoni changalidan qutilish samarqandliklarning o`ziga bog‘liq edi. Bu
sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o`z qo`llariga oldilar.
Sarbadorlar mo`g‘ullar zulmidan ozod bo`lish yo`lida o`zlarini qurbon qilishga
tayyor edilar. Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda ijtimoiy-siyosiy harakat
sifatida
paydo
bo`lib,
50-60-yillarda
Movarounnahrga
ham
yoyildi.
Harakat
qatnashchilarining asosiy maqsadi mo`g‘ul istilochilari va zulm o`tkazuvchi mahalliy
qatlamlarga qarshi kurash edi.
Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi
aynan bir xil bo`lgan. Hunarmandlar, do`kondorlar ayrim madrasa mudarislari va talabalar
mazkur harakatga faol qo`shildi. Ilyosxo`ja to`g‘ridan-to`g‘ri Samarqandga tomon yo`l oldi.
Shahar jome’ machitiga yig‘ilgan aholi oldida sarbadorlarning bo`lajak rahbaridan biri
bo`lgan, madrasa mudarrisi Mavlonozoda chiqib, shaharning har bir a’zosidan katta
miqdorda soliq va to`lov yig‘ib, uni o`z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni
o`z holiga tashlab qo`yganligini uqtirib o`tadi.
Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Mavlono Xo`rdak Buxoriy va Abu Bakr
Kalaviy ham qo`shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mo`g‘ullar hukmdorsiz
shaharni himoyasiz deb o`ylashardi. Ularning asosiy qo`shinlari shaharga kiraverishdagi
bosh ko`chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardan shubhasi bo`lmagan bosqinchilar
Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga yaqinlashganlarida to`satdan
kamon o`qlariga duch keladilar. Shahar mudofaachilari mo`g‘ullarga uch tarafdan hujum
qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni egallaymiz deb o`ylab bostirib kirgan mo`g‘ullar
katta talofat ko`rib, orqaga chekinishga majbur bo`ldilar.
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o`z samarasini
berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo`g‘ullar shahar atrofini qurshab olib uzoq
vaqt qamal qilish rejasini o`ylab chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi.
Buni ot vabosi (o`lati) deb atashadi. O`lat oqibatida Ilyosxo`ja qo`shinlariga mansub
otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo`ja katta yo`qotishlar bilan dastlab Samarqandni
keyin esa Movaraunnahrni tashlab ketishga majbur bo`ldi.
Bu paytda Keshda bo`lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo`ylarida bo`lgan
Amir Husaynga etkazdi. 1366-yilning bahorida ular Samarqandga etib keladilar va
sarbadorlar rahbarlarini o`z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi Konigil
degan joyda bo`ldi. Bu erda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz beradi va
ular qatl etiladi. Amir Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozoda omon qoldirilib,
Xurosonga jo`natiladi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so`ng Amir Husayn va Amir
Temur o`rtasidagi munosabatlar keskinlashadi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga
nisbatan adolatsizligi ham bir qadar sabab bo`lgan edi.
1366-1370-yillar oralig‘ida Amir Temur o`z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir
Husayn va Amir Temur o`rtasidagi ziddiyatlar 1370-yilda Husaynning o`ldirilishi va Amir
Temurning taxtga o`tirishi bilan yakunlandi. Movaraunnahrning amaldagi xoni Chingizxon
avlodiga mansub bo`lgan Suyurg‘otmish qo`liga o`tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa
Movaraunnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo`lida qoldi, hamda Kesh shahridan
Samarqandga ko`chib, uni o`z davlatining poytaxtiga aylantirdi.
Amir Temurning Movarounnahrdagi birlashtirish siyosati boshlangan edi. U
Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida turgan yerlarni o`ziga bo`ysundirib, o`ziga itoat ettirdi.
Farg‘ona, Shosh viloyatlarini o`z tasarrufiga kiritish unga qiyin bo`lmadi. Sirdaryoning quyi
oqimidagi Oltin O`rdaga qarashli erlarni egallashda u bu erlardagi ichki sulolaviy
urushlardan foydalandi.
Amir Temur Xorazmni ham qaytadan Movaraunnahrga kiritishga intildi. 1372-yilda
Husayn Sufi Amir Temurga boj to`lamasdan, buning ustiga Sohibqiron tomonidan
140
yuborilgan elchiga shunday javob berdi: “Men mamlakatni qilich bilan fath etganman,
shuning uchun ham uni faqat qilich bilan olish mumkin”.
O`sha yili Amir Temur Xorazmga qo`shin tortib keladi. Urganchga borish uchun
Qiyot shahri orqali o`tish kerak edi, bu shahar bir oz qarshilik ko`rsatgandan keyin Temur
qo`shini tomonidan ishg‘ol qilinadi. Qiyotning qo`ldan ketishi Xusayn Sufiga kuchli ta’sir
ko`rsatadi. U Amir Temur bilan yarashishga, uni talablarini bajarishga rozi bo`ladi. Lekin
ayrim hokimlar Amir Temurning tez baland martabaga erishishini ko`rolmay Husaynni unga
qarshi gij-gijlay boshladilar. Husayn ularning yordamiga ishonib Amir Temurga qarshi
chiqadi, ammo uning tomonidan tor-mor etiladi. Shundan so`ng Husayn Urganch qal’asiga
berkinadi va tezda vafot etadi. Uning o`rniga akasi Yusuf So`fi (1372) hokimiyatga keladi va
Amir Temur bilan yarash shartnomasi tuzadi. Lekin u yarash shartlarini xiyonatkorona
buzib, Amir Temur qaytib ketgandan keyin Qiyot shahrini bosib oladi va unga qarshi
ochiqdan-ochiq dushmanlik harakatlariga o`tadi. Shundan so`ng Amir Temur Xorazmga
ikkinchi marotaba yurish qilishga majbur bo`ladi. (1373-1374-y.). Ammo bu harbiy
to`qnashuvgacha bormaydi, chunki Yusuf Amir Temurga tavba qilib yarash shartlarini
so`zsiz bajarishga va’da beradi. Bu ikkinchi yurish natijasidan Janubiy Xorazm Amir Temur
davlati tarkibiga kiradi.
1374-yildan keyin Amir Temur Xorazmga uch marotaba yurish qildi. Buning sababi
Oltin O`rda xoni To`xtamishning Xorazmga da’vosi tufayli edi.
1387-1388-yillarda To`xtamish, Amir Temurning Movaraunnahrda yo`qligidan
foydalanib, Xorazmga hujum qildi. Xorazm hokimi bo`lgan Sulaymon So`fini Amir
Temurga qarshi qo`zg‘olon ko`tarishga undadi. Sulaymon So`fi bunga rozi bo`ldi. Bu
voqealar Amir Temurni 1388-yili Xorazmga yana yurishga majbur etdi. Temur Urganchni
ishg‘ol qildi va sufiylar sulolasini tugatdi.
Shu vaqtdan buyon Xorazm Amir Temur davlati tarkibiga, keyin esa Temuriylar
davlati tarkibiga kirgan. Shunday qilib, Yettisuvdagi va Sirdaryo etaklaridagi yerlardan
tashqari, Turkiston yerlarining hammasi Amir Temur qo`liga o`tdi.
Amir Temurning harbiy yurishlari tarixda “uch yillik” (1386-1388) “besh yillik”
(1392-1396) “yetti yillik” (1399-1405) urushlar deb nom olgan. Temur 1381 yilda Hirotga
yurish qiladi. Bu davrda Hirotni kurdlar sulolasi boshqarar edi. Ularning hukmdori
G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko`rsatmadi. Lekin 1383 yilda Hirotda
qo`zg‘olon ko`tarildi. Qo`zg‘olon bostirildi va kurdlar sulolasi qulashi bilan sarbadorlarning
so`nggi hokimi bo`lgan Ali Muayyod ixtiyoriy suratda o`z yerlari va hokimiyatini Temurga
topshirdi. XIV asrning 80-yillari o`rtasiga kelib butun Xuroson Amir Temur ixtiyoriga o`tdi.
“Uch yillik” urush davrida Amir Teur Ozarbayjon, Tabriz, Mozandaron, G‘ilonni
bo`ysundiradi. Shundan keyin u Kavkazga yurish boshlab, Tiflis, Arzirum va Van qal’asini
egalladi.
Shunday qulay payt kelganidan, ya’ni Amir Temurning Erondaligidan foydalangan
To`xtamish Movaraunnahrga Qamariddin etakchiligida qo`shin yubordi.
1388-yil yanvarida Amir Temurning qaytishini kutgan dushman orqaga qayta
boshladi. Amir Temur amirlari Husayn, Shayx Ali Bahodir va boshqalarga dushmanni daf
qilishni topshirdi. Ular Sirdaryo bo`yidagi Sarisuv degan joyda dushmanni quvib yetib unga
katta talofat yetkazdilar. To`xtamish 1388-yil oxirida Amir Temurga qarshi qayta hujum
boshladi. Amir Temur esa urushga tayyorlanish uchun Sagoron (Kattaqo`rg‘on)da
qarorgohini tikib, qo`shinlarini jangovar holatga keltirdi. Amir Temur dushmanning orqa
tarafidan hujum qilish uchun Qo`ng‘i o`g‘lon, Temur Qutlug‘ o`g‘lon, Shayx Ali Bahodir
qo`mondonligidagi qo`shinlarni yuboradi. Hujum muvaffaqiyatli bo`ldi. Dushman tor-mor
etilib, To`xtamish zo`rg‘a qochib qutuldi.
1393-1394-yili Amir Temur Sheki (Ozarbayjonning shimoliy qismi)da turgan paytda
To`xtamish Kavkazorti viloyatlariga hujum qildi. Amir Temur Shekidan chiqib Qura daryosi
bo`ylab yurdi. Oltin O‘rdaliklar Amir Temur qo`shinlari kelayotganini eshitib chekinishga
141
majbur bo`ldilar. 1395-yil aprelida Amir Temur va To`xtamish o`rtasida urush harakatlari
yana boshlanib ketdi. Jangning asosiy qismi o`ng qanotda bo`ldi. Ushbu qanotda mushkul
vaziyat paydo bo`lgan. Amir Temur zahira qo`shin bilan jangga kirdi va dushmanni
chekinishga majbur qildi. To`xtamish uchinchi jangdan keyin hokimiyatdan ajraldi.
To`xtamish qo`shinining Terek daryosi bo`yida tor-mor etilishi va 1395 yilda Saroy
Berkaning xaroba qilinishi Oltin O`rdaga juda kuchli zarba bo`ldi. Shundan keyin u o`zini
o`nglay olmadi.
Amir Temurning bir mamlakatga qilgan yurishlari uning boshqa mamlakatlarga
qilgan yurishlari bilan ketma-ket borganligini urush voqealari ko`rsatib turadi. Amir Temur
Ozarbayjonga bir necha marotaba hujum qilib bordi va 1387-yilda uni bo`ysundirishga
muyassar bo`ldi. Armaniston va Gruziyani Amir Temur 1392 yilda bo`ysundiradi.
Temurning uzoq Hindistonga yurishi 1398-yilda tamomlandi.
Sohibqiron Amir Temurning harbiy mahorati shunda ediki, u o`z dushmanlarini erkin
nafas olishga qo`ymagan. 1400-yilda Amir Temur qo`shinlari turk sultoni Boyazid I va Misr
sultoni Faraj bilan kurash olib bordilar. 1402-yilda Amir Temur Anqara yonida Boyazid
bilan ikkinchi marta to`qnashdi va uni tor-mor etdi.
Amir Temur o`z qo`shinlari bilan 1404-yilning oxirida Xitoyga qarab yo`lga
chiqqandi. O`sha yili qish O`rta Osiyo tarixida eng qahraton qish bo`lgan. Sirdaryoning suvi
1 metga muzlagan, askarlardan ko`pini quloq-burunlarini, qo`l-oyoqlarini sovuq olgan edi.
Amir Temurning o`zi ham ko`p o`tmay shamollab qoladi. 1405-yil yanvar oyining
o`rtalarida O`trorda to`xtashga qaror qilishadi va bu erda 18-fevral kuni buyuk jahongir
Sohibqiron Amir Temur vafot etdi.
Amir Temur 35 yil davomida harbiy yurishlar qiladi. Bu yurishlar natijasida u buyuk
davlat tashkil qilishga erishdi. Uning tarkibiga Movarounnahr, Xorazm, Kaspiy atrofidagi
viloyatlar, hozirgi Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Hindiston, Iroq, Janubiy Rossiya, Kavkaz va
G‘arbiy Osiyoning bir qator mamlakatlari kiradi. Amir Temurning muvaffaqiyatiga avvalo
uning nodir harbiy iste’dodi sabab bo`ldi. Amir Temur qo`shinida qat’iy tartib va intizom
o`rnatilgan edi. Har bir jang rejasini va barcha qismlar uchun yo`l-yo`riqlarni o`zi ishlab
chiqardi. Uning harbiy iste’dodi Anqara yaqinida Sulton Boyazidga qarshi jangda ayniqsa
yorqin namoyon bo`ldi. Armiyaning yuragini va qo`mondonlik o`zagini barlos urug‘i
vakillari tashkil etardi. Shu davr voqealarining shohidi bo`lganlarning guvohlik berishicha
barloslar harbiy qo`nimsizlikka nihoyatda chidamli, yoydan o`q uzishga juda usta, o`z
hukmdorlariga sodiq va sabr-toqatli bo`lganlar.
Mustaqillik sharofati hamda Respublikamiz Prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan
sovetlar davrida unut bo‘lgan buyuk Sohibqironning pok nomi qayta tiklandi. Tarixiy adolat
qaror topib, 1996 yili Sohibqironning 660 yillik tavallud yoshi butun jahonda keng miqyosda
nishonlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |