Abduhamid nurmonov

Praga  lingvistik  maktabida 
fonologiya  va  m orfonologiya  m asalasi
Praga lingvistik maktabi vakillari tilning quyi sathida Sossyurning 
til-n u tq   dixotom iyasiga  qat'iy  am al  qilar  ekanlar,  Boduen  de 
Kurtene  tom onidan  tavsiya  etilgan  tovush  va  fonema  zidlanishiga 
jiddiy  e ’tibor  berdilar.  Natijada  nutq  tovushi  bilan  til  tovushini 
o ‘zaro  farqladilar.
Real  talaffuz  qilingan  va  sezgi  a'zolarim izga  bevosita  ta'sir 
etuvchi  eng  kichik  moddiy  birlik  nutq  tovushi  hisoblanadi  va  uni 
tekshirishda  tabiiy  fanlar  m etodlaridan  foydalaniladi.
Fonologiya  y o ‘nalishining  asoschisi  N .S .T rubetskoy  nutq 
tovushlarirri  o ‘rganuvchi  fan  fonetika,  til  tovushini  o ‘rganuvchi 
fan  esa  fonologiya  hisoblarrishini  ta ’kidlaydi.‘
U  fonetika  bilan  fonologiya  o ‘rtasidagi  farqqa  to ‘xtalar  ekan, 
fonetika o ‘rganilayotgan tovush yoki tovush kompleksining m a’noga 
m unosabatiiri  n azard an   soqit  qiladi,  deydi.  S huning  u c h u n  
fonetikani  inson  nutqining  moddiy  (tovush)  tom oni  haqidagi  fan 
sifatida  izohlaydi.
N.S.  Trubetskoyning  ta ’kidlashicha,  fonologiya  tovushlarining 
m a’no  bilan  munosabatini  o'rganishga  asosiy  e'tiborini  qaratadi. 
Y a’ni  m a ’lum   bir  tildagi  qaysi  tovush  farq lan ish lari  m a ’no 
farqlanishlariga olib kelishiga diqqat qilinadi.  Shu sababli fonologiya 
uchun tovushlaming farqlovchi belgilari  muhim sanaladi.  Farqlovchi 
belgilar  esa  tovushlaming  m a'noli  birliklar  tarkibidagi  fuksiyasiga 
ko'ra  aniqlanadi.
Fonologiya  tovushlarning  funksiyasini  o ‘rganar ekan.  N .S.Tru- 
betskoy  bu  funksiyalarning  uch  turini  ko'rsatadi:
a)  kulm inativ  fu n k siy a   (c h o ‘qqi  hosil  qilish  funksiyasi). 
T avushlam ing  bu  funksiyasi  gap  tarkibida  necha  so ‘z  ishtirok
, 
etayotganiga  ishora  qiladi.  Ya’ni  so‘z  bir bosh  urg‘u  ostida  fonetik 
jihatdan  bir  butun  bo‘lib  birlashadi;
b)  delimitativ (ajratish,  chegaralash) funksiya.  Bunday funksiya 
ikki  birlik  o 'rtasid ag i  chegarani  k o 'rsatish d a  am alga  oshadi. 1
1