|
Praga lingvistik
maktabida gramm atika m asalalari
Praga tilshunoslari tilshunoslik b o iim larin i ham o ‘zlariga xos
ta sn if qildilar. U lar tilsh u n o slik n in g fonetika, leksikologiya,
gram m atika (morfologiya va sintaksis) kabi odatdagi b o iim lari
o ‘rnida quyidagi b o iim larn i tavsiya etdi: a) lingvistik nommatsiya
nazariyasi; b) sintagmatik usullar nazariyasi.
So‘z va barqaror so‘z birikmalari, so‘z turkum lari, so‘z yasalishi
singari masalalar lingvistik nominatsiya nazariyasida o ‘rganilishi
ta'kidlandi.
G ram m atika sohasida M atezius, V .Skalichkalarning xizmati
katta b o ‘ldi. V .Skalichkaning ta ’kidlashicha, tilning gram m atik
sistem asi tah lili shu tiln in g boshqa tillar o ‘rtasidagi o ‘rnini
ko‘rsatib berm og'i lozim. Shuning uchun u gram m atik sistemaga
y o n d a sh u v in in g u m u m iy ta m o y ilin i a n iq la sh b ila n b irg a,
muayyan til gram m atik sistem asini o'rganish asnosida shu tilning
boshqa tilla r o ‘rtasidagi o ‘rni m asalasini yoritishga alo h id a
aham iyat berdi.
V .S k alich k a g ra m m a tik a a ta m a sin i ju d a keng m a 'n o d a
q o ‘llaydi. U ning fikricha, gram m atika tilning fonologiyadan
b o sh q a b a rc h a to m o n la rin i q am rab oladi. R .Y akobson esa
g ram m atik a b elg ilar b lla n , fonologiya u n in g q ism lari bilan
shug‘ullanishini ta ’kidlaydi.
P ro fe sso r V .S k a lic h k a m o rfem a g a B o d u en de K u rte n e
tom onidan berilgan va PLK tom onidan qabul qilingan «boshqa
5 — A. Nurmonov
65
www.ziyouz.com kutubxonasi
m ayda morfologik birliklarga bo ‘linmaydigan morfologik birlik»
degan ta'rifga ham o ‘zining tanqidiy munosabatirri bildiradi.
Uning fikricha, agar «morfologik birlik» ni grammatik birlik
deb tushunsak, u holda bu birlikni bo'linm as degan qarashga
q o ‘shilib b o ‘lmaydi. Masalan, Ingl. Hand — hond-s va foot-feet:
rex. Vojak/O- Vojak/i.
Bu m isollarda gram m atik m a ’noning shakliy ifodasi faqat
morfemaning bir qismiga tegishlidir.
Praga lingvistik maktabi vakillari m a'lum bir tilni o'rganishda
lingvistik funksiya va ularning shakllarini e'tiborga olish lozimligini
ta ’kidlaydilar. Aks holda har qanday tilning tavsifi, xoh u smxron
nuqtayi nazardan, xoh diaxron nuqtayi nazardan bo‘lishiga qara-
masdan, to ‘g‘ri bo‘lmasligini ko‘rsatadilar.‘
Praga tilshunoslarining fikricha, morfologiya so‘z shakllari
sistemasi haqidagi nazariya bo‘lib, mustaqil mavjud emas, balki
nominatsiya nazariyasi bilan ham, sintagmatik usuliar nazariyasi
bilan ham tutashib ketadi.
Praga lingvistik m aktabining gram m atika sohasida q o ig a
kiritgan yutuqlaridan yana biri fonologiyada ishlab chiqilgan
tadqiq usullarining gram m atik tadqiqotlarga tatbiq etilishidir.
Xuddi fonologiyaning asosiy tushunchasi fonem alarning m a 'n o
farqlash funksiyasi hisoblangani kabi, g ram m atik ta d q iq o t-
larning asosi gram m atik m a 'n o larn i o 'rg an ish , deb qaraldi.
V .S k alich k a «V enger tili g ra m m a tik a si h aq id a» (1935)
kitobida gram m atik hodisalarni fonologiyada sinalgan m etodlar
asosida o'rganishga harakat qiladi. U gram m atik sistem aning
asosini tashkil etgan m inim al birliklarni aniqlashni bosh maqsad
qilib oldi.
V .S kalichkaning fikricha, gram m atika u ch u n m orfem ani
b o iin m a s butunlik deb hisoblab b o im a y d i. M asalan, rus tilidagi
neH KU
so ‘zidagi -u m orfem asi faqat k o 'p lik k o ‘rsatkichigina
em as, balki tushum kelishigi k o ‘rsatkichi ham dir. A na shular
asosida u gram m atikada m ayda, b o ia k la rg a b o iin m a s birliklar 1
1 Te3ncbi
f l p a x c K o r o J i n n r B H C T H H e c K o r o K p y x K a . —
3BernHucB B.A.
H cT O pH B B3bIK03HaHMB
XIX~XX
BB. B OMepKaX H H3BJICHCHHHX.
H. II. “ M., 1960,
c. 75.
66
www.ziyouz.com kutubxonasi
m avjudligini va bunday birlik sema ekanligini bayon qiladi.
Sema, odatda, fonem alarning uzluksiz qatori, y a’ni m orfem a
orqali ifodalanadi. Uning ta'k id lash ich a, sema — bu ham shakliy
va ham fu n ksio n a l, boshqacha aytganda, gram m atik elem ent
sanaladi.
K o‘pchilik tilshunoslar esa sema til grammatik qurilishining
asosiy elementi emas, balki morfema mazmuniy mundarijasining
bir k o m p o n e n tid ir, deb h iso b lay d ilar. S h u n in g u c h u n uni
m o rfem ag a em as, balki fo n e m a n in g farq lo v ch i b elg ilarig a
qiyoslaydilar.
Grammatikada farqlovchi belgilarga asoslanish R. Yakobsonning
«Kelishik haqidagi um umiy ta'lim ot ocherki» (1936) asarida yorqin
o ‘z ifodasini topdi. Bu asarda kelishiklar sistemasi kelishikning
um um iy m a’nosini hosil qiluvchi u ch ta farqlovchi belgining
yig‘indisi sifatida talqin etiladi.
U kelishiklarning quyidagi belgilarini ajratadi:
1) harakatning yo‘nalganlik-yo‘nalmaganlik belgisi. Bu belgi
harakatning predmetga yo'nalganhgini (j° ‘nahsh, o ‘rin, tushum
kelishiklari) yoki predmetdan yo‘nalganligini (chiqish kehshigi) yoki
y o 'n alish belgisining y o ‘qligini (bosh, qaratqich kelishiklari)
ifodalaydi;
2) harakatning hajmligi-hajmsizligi belgisi. Bu belgi muayyan
kelishik shaklida turgan predm etning turli liajmdagi harakatda
qatnashish m um kin ekanligini bildiradi. M asalan, o ‘zhek tilida
ch iq ish , bosh va tu sh u m kelishiklari: uzum ni ye, uzum ye,
uzumdan ye;
3) harakatning chegaralilik-asosiylik helgisi. Bu belgi m a'lum
kelishik shaklidagi predm etning muayyan jum la tarkibida qanday
rol o ‘ynashini ifodalaydi. Masalan, rus tilidagi H
numaji
eenepoM
Kiiueu
jumlasida bosh mazmuniy urg‘u harakat obyektiga, ya’ni
khuzu
so‘ziga tushadi. Shuning uchun bu so'zdagi tushum kelishigi
shakli asosiy, qolgan kelishiklar esa chegara, asosiy bo ‘lmagan
belgini ifodalaydi.
Shuni ta'kidlash kerakki, Praga tilshunoslari o'rtasida fonologiya
va gram m atikani yagona tadqiq usullari yordam ida o ‘rganish
yuzasidan hamfikrlik mavjud emas.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
