Abduhamid nurmonov

O
ciiobu
  c[)OHOJiomH.  — 
M.,  1960,  c.15.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tilshunoslikka  funksionallik  tamoyilini,  ya’ni  til  vositalarini 
ularning bajarayotgan  vazifasiga  qarab  baholash  tamoyilirri  dastlab
I.A.Boduen  de  Kurtene  kiritgan  edi.1
Funksiya tushunchasini  Praga lingvistlari tilni funksional sistema 
sifatida  talqin  etishda  rivojlantirdilar.
B oduen  de  K urtene  tashqi  va  ichki  lingvistikani  bir-biridan 
ajratar ekan,  tilni  tildan  tashqaridagi borliqdan  ajratib o ‘rganishga 
qat'iy  qarshi  chiqadi.  Shuning  uchun  u  adabiy  til  bilan  xalq 
shevalari  o'rtasidagi  m unosabatrri  o'rganishga  alohida  aham iyat 
beradi.
Praga  lingvistlari  Boduenning  bu  qarashlarini  rivojlantirdilar. 
Ular  hech  qanday  til  b o ‘shliqda  yashamasligi,  uning  til  jamoasi 
o ‘rtasida mavjud bo'lishini, jam oaning kommunikativ va ekspressiv 
ehtiyojini  qondirish  uchun  yashashini  ta'kidlaydilar.  Ana  shundan 
kelib  chiqib,  Praga  tilshunoslari  nutqiy  faoliyatni  ikki  asosiy 
funksiya  bajarishini  k o ‘rsatadi:  1)  sotsial fu n ksiya   (individlar 
o ‘rtasidagi  munosabat);  2)  ekspressiv funksiya  (hayajon,  ifodalash, 
so‘zlovchiga  ta'sir  etish).
Nutqiy  faoliyatning  sotsial  funksiyasi,  o ‘z  navbatida,  yana  ikki 
guruhga ajratiladi:  1) axborotfunksiyasi.  Bunda so'zlovchining butun 
e'tibori  m a’lum  axborotni  uzatishga  qaratiladi;  2)  poetik funksiya. 
Bunda  asosiy  e'tibor  axborotni  uzatish  shakliga  qaratiladi.  Ya’ni 
nim ani  ifodalash  bilan  birga,  qanday  ifodalashga  asosiy  e ’tibor 
qaratiladi.
Tildan  kommunikativ  funksiyada  foydalanish jarayonida  unga 
tilga  yondosh  (ekstralingvistik)  hodisalar  ham   yordamga  keladi. 
Bunday  hodisalar  qatoriga  imo-ishoralar,  mimika,  nutq  vaziyati 
singari  hodisalar kiradi.
Bunday  tilni  Praga  tilshunoslari  amaliy  til dcb  hisoblaydilar va 
uni  m a'lu m   nutqiy  vaziyatdan  holi  b o ‘lgan  sistem adan  iborat 
nazariy  tilga  qarama-qarshi  qo ‘yadilar.  Nazariy  til  aniq  va  to ‘liq, 
ko‘pincha  grafik  belgilar  va  simvollar  orqali  ifodalangan  b o ‘ladi. 
Xususan,  ilmiy  uslub  orqali  nam oyon  b o ‘lgan  til  ana  shunday 
xususiyatga  ega  bo'ladi. 1
1 
JleutKa  O.