Abduhamid nurmonov

A ssotsiativ  m unosabat
S o ‘z  sin tag m atik   m unosabatga  kirishi  bilan  birga  nutqiy 
jarayondan  tashqarida  boshqa  so‘zlar  bilan  umumiylik  belgisiga 
ko‘ra  so‘zlovchi  til  xotirasida  assotsatsiyalashadi  va  bu  assotsat- 
siyalashgan  birliklar  xotirada  muayyan  guruhlarni  hosil  qiladi.
G uruh  birliklari  o ‘rtasida  esa  xilma-xil  munosabatlar  mavjud 
bo'ladi.  Masalan,  ishla so‘zini aytishimiz bilan beixtiyor xayolimizga, 
bir  tom ondan,  so'zla,  tuzla,  muzla  singari  so‘zlar guruhi,  ikkinchi 
tom ondan,  ishchi,  ishsiz,  ishli kabi  so‘zlar guruhi  keladi.
Lisoniy birliklaming  bunday  munosabati  yuqorida  ko‘rsatilgan 
smtagmatik  m unosabatdan  tubdan  farq  qilishi  ta'kidlanadi.
Bu munosabat sintagmatik munosabatdan farqli ravishda ketma- 
ketlikka asoslanmaydi.  Balki so‘zlovchi xotirasida o ‘zaro bog'langan 
holda  joylashadi.  Bunday  m unosabat  assotsiativ  munosabat  deb 
hisoblanishini  bayon  qiladi.
Ongimizda  hosil  b o ‘lgan  assotsiativ  guruhlar  m a’lum  umumiy 
belgisiga  ega  bo'lgan  m unosabat  a'zolarining  yaqinlashuvi  bilan 
chegaralanmaydi.  Ong  har bir  m unosabatda  m unosabat  a'zolarini 
bo g ‘lovchilar  xarakterini  ham   qam rab  oladi.  N atijada  nechta 
assotsiativ  qator  bo‘lsa,  shuncha  farqli  munosabatni  hosil  qiladi. 
M asa lan ,  o ‘z ak d o sh lik   aso sid a   b irlash g an   s o ‘z la r 
g u ru h i 
qo'shim chadoshlik  asosida  birlashgan  so‘zlar  guruhi.  Bundan 
tashqari  assotsatsiya  faqat  ifodalanmish  o ‘xshashligi  asosida  yoki 
faqat  akustik  obrazlar  umumiyligi  asosida  ro‘y  berishi  mumkin. 
Shunday  qilib,  assotsatsiya  ham  m azm un  va  ham   shakl  asosida, 
yoki faqat shakl,  yo faqat  m azm un asosida yuzaga kelishi  mumkin. 
H ar  qanday  so‘z  o ‘zi  bilan  assotsiatsiya  m unosabatida  bo ‘lishi 
m um kin bo'lgan  so‘zni  doim o  esga  soladi.
Sintagmatik  m unosabatda  elem entlar  ketma-ketligi  va  o ‘zaro 
alm ashinishi  haqida  tasavvurga  ega  b o ‘lsak,  assotsiativ  guruh 
a'zolarining  esa  xotiramizda  aniq  miqdori  va  aniq  ketma-ketligi 
mavjud  bo ‘lmaydi.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A ssotsiativ  guru h n in g   h ar  bir  a'zo sin i  boshqa  chegarasiz 
barcha  a'zo larn i  kesishtiruvchi  tayanch  nuqta  sifatida  e ’tiro f 
etish  m um kin.
A ssotsiativ  q a to rla rn in g   quyidagi  ikki  xususiyati  m avjud: 
a)  tarkibning  noaniqligi;  b)  miqdorning  chegarasizligi.
Bu  ikki  xususiyatdan,  F.de  Sossyurning  fikricha,  birinchisi 
doim o  mavjud,  ikkinchisi  esa  k o 'p in ch a  boim aslig i  m um kin. 
M asalan,  so‘z o'zgarishi  qatori  chegaralangan,  kelishiklar miqdori 
aniq,  lekin  ularn in g   paradigm adagi  joylashish  qatori  tad q i- 
qotchining  ixtiyoriga  b o g iiq .  D em ak,  paradigm a  a ’zolarining 
joylashish  tartibi  subyektiv,  tasodifiydir.  U  yoki  bu  tartib d a 
joylashishi  m um kin.