Ayrim tuproqlar tarkibidagi qo‗rg‗oshin miqdori
Fosforli o‗g‗itlar o‗z tarkibidagi turli miqdorda rux tutadi. Avstraliyada
tayyorlanadigan fosforli o‗g‗itlardagi rux miqdori 182–300 mg/kg ga yetadi
(Tuproqdagi rux miqdori 100–300 mg/kg dan oshsa, o‗simliklarga zarar qiladi).
Avtomobil yo‗llari, aeroportlar va yirik metallurgiya korxonalariga yaqin
maydonlarda og‗ir metallarning miqdori keskin oshadi.
Ma‘lumki, har bir oziq elementi o‗simlik tanasida, ma‘lum funksiyani
bajaradi va tabiiyki ularning tanqisligi yoki me‘yoridan ko‗pligi o‗simlikning
tashqi belgilarida namoyon bo‗ladi. Lekin shu bilan bir qatorda oziq moddalar
o‗simliklarga bilvosita yo‗l bilan ham ta‘sir ko‗rsatadi. Tadqiqotlarning
M amlakat
O‘rtacha
miqdori, mg/ kg
Olingan
namunalar soni
M anba
Shvetsiya
D aniya
Kanada (Ontariya)
Kanada (M anitobi)
Buyuk Britaniya
15,9
16,3
15,8
17
39
361
44
296
16
500
Anderson, 1977
Tyell et all, 1978
Frank et all, 1976
M ill s et all, 1975
Wilkins, 1978
179
natijalariga ko‗ra o‗g‗it tarkibidagi azot o‗simliklardagi zamburug‗
kasalliklarning
kuchayishiga
yordam
beradi.
Masalan,
R.funiculisum
zamburug‗ining faolligi azotli o‗g‗itlar ta‘sirida kuchayadi. Ammiakli selitra vilt
kasalligining jadalligiga boshqa azotli o‗g‗itlarga nisbatan ko‗proq yordam
beradi. Shuningdek, ammoniy sulfat Fusarium, Ophiobolus, Vertisillium kabi bir
qator kasallik tug‗diruvchilarning faolligini susaytirishi ham tadqiqotlar asosida
isbotlangan.
O‗simliklarning oziq elementlari bilan ta‘minlanganligi va ularga zarar
yetkazadigan hasharotlar soni o‗rtasida ham muayyan bog‗liqlik mavjud.
O‗simliklar kaliy bilan yaxshi ta‘minlanmagan sharoitlarda ularga hasharotlar
katta zarar yetkazadi.
Tuproq hosil bo‗lishi va unumdorligida mikroorganizmlarning roli katta. 1g
sog‗lom va unumdor tuproq tarkibida 3 mlrd. ga yaqin mikroorganizm bo‗lib,
ular plazmasining massasi yarim metrli tuproq qatlamida 8–12 m/ga ni tashkil
etadi. Ular ekinlarning vegetatsiya davrida 18–27 marta urchiydi. 1 ga
maydonda 5–6 mln. dona yomg‗ir chuvalchangi uchraydi. Tuproqdagi tirik
organizmlar turli-tuman vazifalarni bajaradi: ona jins va organik moddalarni o‗z
tanalaridan o‗tkazadi, tuproqni yumshatadi va donadorlashtiradi, atmosferadagi
molekular azotni fiksatsiyalaydi, fiziologik faol moddalarni sintezlaydi. Lekin
tuproqlarni noto‗g‗ri ishlash, ayniqsa, kimyoviy moddalar (mineral o‗g‗itlar va
pestitsidlar)ni haddan tashqari ko‗p maqsadda ishlatish oqibatida tuproqdagi
mikroorganizmlar soni keyingi 50 yil ichida 3 marta kamayib, 1 g tuproqda
o‗rtacha 0,7–1,0 mlrd. donani tashkil etmoqda.
Tuproq unumdorligining pasayib ketishiga sababchi bo‗ladigan omillardan
yana biri uning kimyoviy vositalari bilan ifloslanishidir. Ifloslanishning bir turi
sanoat ishlab chiqarish korxonalari, kon qazib olish, transport, atom reaktorlari
ishlashi, qishloq xo‗jalik ishlab chiqarishida kimyoviy vositalardan foydalanish
va boshqalar orqali sodir bo‗lishligi mumkin.
180
Prof. Z.M.Akromov (1989)ning ma‘lumotlariga ko‗ra O‗zbekistonda
faoliyat ko‗rsatayotgan sanoat korxonalari yiliga 2 mln. tonnadan ortiq zaharli
moddalar chiqarar ekan. Ular shamollar ta‘sirida harakat qilib ma‘lum
masofalarda tuproqqa cho‗kib ifloslantiradi. Samarqand kimyo kombinati
atroflari 10 km radiusi shamollar yo‗nalishi bo‗yicha tuproq namunalari olinib
tahlil qilinganida tuproq tarkibida nazoratga nisbatan ftor, marganes elementlari
5–10 karra ko‗p saqlanishligi aniqlandi.
Atmosfera havosi, suv, tuproqni ifloslantiradigan manbalardan sanoat
korxonalari bilan birga transport va boshqalarni ham ko‗rsatish mumkin. Havoni
eng ko‗p ifloslantiradigan moddalardan biri oltingugurt (II) oksidi hisoblanadi.
Oltingugurt azot kislotalarini hosil qiladi. Kislotali yomg‗irlar daraxtlarni
kasallantirib ularning qurishiga, tuproqqa tushib, tuproq mikroorganizmlariga
salbiy ta‘sir qiladi, tuproqda gumus hosil bo‗lish jarayonini susaytirib
strukturasining buzilib ketishiga olib keladi, o‗simliklarni azot elementi bilan
yetarli darajada ta‘minlab turishga, ekinlar hosildorligining kamayib ketishiga
sababchi bo‗ladi.
Kislotali yomg‗irlar daryo va ko‗l suvlarining ham kislotali muhitini
oshirib, ulardagi baliq va suvda yashovchi hayvonlar, o‗simliklarning o‗limiga
sababchi bo‗ladi. Kislotali yomg‗irlar temir-beton yemirilishini tezlatadi. Sanoat
korxonalari havoni ifloslantirishdan tashqari, suyuq va qattiq chiqindilarni ham
chiqaradi. Chiqindi suvlarning ichida ancha miqdorda zararli moddalar ham
bo‗ladi.
Uning tarkibidagi
zararli
moddalardan
biri
simob
asbobsozlik,
metallurgiya, farmatsevtika kabi sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Uning suvga
tushgan qismi mayda suv o‗tlari va jonivorlardan boshlab, ular bilan oziqlangan
yirik baliqlarga o‗tgan sari ularning miqdori oshib boradi. Tarkibidagi simob
ko‗p bo‗lgan baliqlarni iste‘mol qilish insonning asab tomirlarini, harakat
a‘zolarini kasallantiradi, ko‗rish qobiliyatini pasaytiradi.
181
Qishloq xo‗jaligini kimyolashtirish boshlangan birinchi yillar (1960-
yillardan keyin) ekinlar hosildorligiga, ularning himoyasiga sezilarli darajada
o‗z samarasini berdi. Biroq uzoq yillar davomida g‗o‗za dalalarida belgilangan
qoidalarga rioya qilmagan holda har gektariga ta‘sir qiluvchi modda hisobiga
300–350 kg azotli, 200–250 kg fosforli, 100–150 kg kaliyli mineral o‗g‗itlar,
ekinni himoya qilish va boshqa maqsadlar uchun gektariga 70–100 kg dan 50
dan oshiq turdagi pestitsidlar ham ishlatildi.
O‗tgan asr o‗rtalarida g‗o‗za ekinlariga solinadigan azotli o‗g‗itlarning 60–
70 foizi o‗simlik tomonidan o‗zlashtirilar edi. Keyingi yillarda bu koeffitsiyent
azot uchun 35–40, fosfor uchun 15–20 foizga tushib qolgan.
Akademik M.V.Muxammadjonov (1987) ma‘lumotlariga ko‗ra dalalarga
kiritilgan azotli o‗g‗itlarning 8–15 foizi, fosfororganik pestisidlarning 2,5 foizi,
defoliantlarning 4,8 foizi yer yuza suvlari, sizot va quduq suvlariga yuvilib ketar
ekan.
Tuproq tarkibida saqlanib qolgan pestitsidlar hatto mineral o‗g‗itlarning
ham qoldiq shakllari tuproqda gumus hosil bo‗lishida ishtirok etuvchi
mikroorganizmlar
faoliyatini
susaytirib,
hatto
halokatga
olib
keladi
(A.I.Chunderova, 1974, A.Sh.Galstyan 1978, I.K.Xambirov 1979, L.M.Borisova
1981, N.S.Avdonin 1982). Kimyoviy vositalardan jadal suratlarda foydalanilgan
g‗o‗za dalalari va taqqoslash uchun ular ishlatilmagan dalalarda o‗tkazgan tadqi-
qotlarimiz shuni ko‗rsatadiki, tuproqda qoldiq holdagi nitrat azoti nazoratga
nisbatan 4–5 karra, pestitsidlardan DDT, DDE, GXSG larning miqdori 10–15
karra ko‗p saqlanishi aniqlandi. Olingan ma‘lumotlarni ko‗rsatishicha
tuproqning «nafas olish» jadalligi nazoratga nisbatan 13,3 foiz, degidrogenaz
fermenti faolligi 4,7 karra, ureaza 2,0, fosfotaza esa 2,3 karra pasayganligi,
natijada gumus miqdori nazoratga nisbatan 14,1 foiz kam saqlanishi ma‘lum
bo‗ldi.
Ifloslanishlar ichida ayniqsa nitratlar bilan ifloslanish juda xavfli bo‗lib,
quduqlar, sizot va yer yuza suv havzalari, o‗simlik mahsulotlari, chorva yem-
182
xashaklarni ifloslaydi. Ayniqsa o‗simlik mahsulotlarini shu darajada
ifloslaydiki, bunday oziqlar hayvon va odamlar uchun o‗ta zararlidir.
Inson va hayvonlar o‗simlik mahsulotlarini iste‘mol qilganlarida, nitratlar
nitritlarga aylanib, metgemoglobanemiya (organizmda kislorod tanqisligi)
kasalligini keltirib chiqaradi.
Nitrat azotning ozuqalar tarkibida ruxsat etilgan chegarasi (PDK) o‗simlik
mahsuloti quruq massa hisobiga 0,25 foizdan oshmasligi shart.
Mutaxassislar ma‘lumotiga ko‗ra, o‗simliklardan ismaloq (shpinat)
tarkibida eng ko‗p miqdorda nitratlar saqlanar ekan. Nitratlardan tashqari
o‗simliklar tarkibida kul elementlaridan 3 foizdan ko‗p kaliy saqlagan mahsulot
iste‘mol qilinsa ham hayvon va odam organizmiga jiddiy zarar yetkazadi.
Keyingi yillarda o‗simliklar ozuqa moddalari saqlashida, mineral
o‗g‗itlardan foydalanishda ularning atrof-muhitga ehtimoliy zararli oqibatlari,
biosfera ifloslanishining oldini olish maqsadida ko‗pgina ilmiy tadqiqot ishlari
olib borilmoqda. Tadqiqotlar ko‗rsatishicha azotli mineral o‗g‗itlar yuqori
me‘yorlarda (300–350 kg/ga) ishlatilganda 80 foiz, optimal me‘yorda (180–200
kg/ga) esa, 50 foiz azot befoyda yo‗qotilar ekan. Shu qo‗shimchalar, jumladan,
nitrifikatsiya va ureaza faolligi ingibitorlari, mochevinani kapsulalashtirish,
o‗g‗it yuzasini sintetik plyonka bilan qoplash kabi o‗simlik vegetasiyasi
jarayonida azot yo‗qolishini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar qo‗llanilmoqda.
Aynan shu davrlarda qishloq xo‗jaligi ishlab chiqarishda ekinlarni himoya
qilish va boshqa maqsadlarda foydalanilgan pestisidlarning inson, hayvonlar
organizmiga keltirgan zararli oqibatlarni sanab chiqish qiyin.
Keyingi yillarda O‗zbekistonda ko‗pgina zararli pestisidalarni ishlatish
ta‘qiqlandi. Foydalanilgan pestitsidlarning ham assortimenti to‗xtovsiz
takomillashib bormoqda. Issiqqonli hayvonlar va inson uchun minimal toksik
zararli yoki umuman zararsiz, yuqori darajada o‗ziga xos ta‘sirchan, atrof-
muhitda tez parchalanib ketadigan mustahkam bo‗lmagan birikmalar ishlab
chiqilmoqda.
183
Har qaysi pestitsid ishlatish muhiti, havo va suvda ishlatish qoidalari,
muddatlari, ruhsat etilgan konsentratsiya chegarasi (PDK), ozuqa mahsulotlari,
yem-xashaklar tarkibida uning miqdor darajasi belgilangan. Pestisidlar bilan
ishlashda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat‘iy rioya qilish belgilangan.
Tuproqning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishi va uning tuproq
xossalariga salbiy ta‘sir yetkazishining oldini olish hamda unga qarshi kurash
maqsadlarida quyidagi tadbirlarni tavsiya etish mumkin: Sanoat korxonalarida
kam chiqindili yoki chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish va maxsus filtrlardan
foydalanish; yoqilg‗ilarning chiqindisiz ishlaydigan turlaridan foydalanib, tashqi
muhitga kul yoki qurumlarning chiqib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik; qishloq
xo‗jaligida mineral o‗g‗itlardan foydalanishni ilmiy asosda tashkil qilish, ozuqa
elementlarning tuproq tarkibida mavjud harakatchan shakllari miqdorini
o‗rganish asosida har xil tuproq tiriga O‗zPI tomonidan tavsiya etilgan
me‘yorlarda berish; ekinlar hosilini kasallik va zararkunandalardan himoya
qilish va boshqa maqsadlarda pestitsidlar ishlatishda atrof-muhitga zararsiz va
kam zarar yetkazadigan shakllaridan foydalanish bu borada biologik usullarni
keng joriy qilish.
Tabiiy muhitning kimyoviy vositalar bilan ifloslanishning oldini olish
uchun sanoat chiqindilari tarkibi, qishloq xo‗jaligida ishlatiladigan kimyoviy
vositalar miqdori va tarkibini qattiq nazorat ostiga olib atrof-muhit ifloslanishi,
sabzavot, poliz ekinlari tarkibiga singdirilishiga yo‗l qo‗ymaslik; ko‗rsatilgan
tavsiyalarga qat‘iy rioya qilinsa, inson va hayvonot olami uchun atrof-muhit va
tuproq ekologiyasining musaffo bo‗lishiga imkoniyat yaratiladi.
184
Do'stlaringiz bilan baham: |