Tuproq eroziyasi va o‗g‗itlarning isrof bo‗lishi
Oziq moddalarning tuproqdan mosuvo bo‗lishida suv va shamol
eroziyalarining ta‘siri katta. Qishloq xo‗jalik ekinlarini yetishtirishda
agrotexnikaviy tadbirlarga to‗la amal qilmaslik tuproq eroziyasini yuzaga
keltiradi, natijada faqat tuproq tarkibidagi emas, balki o‗g‗it bilan kiritiladigan
oziq moddalarning ham asosiy qismini yo‗qolishiga olib keladi.
Suv eroziyasi natijasida hosil bo‗ladigan jarlarning o‗zi yiliga 200–300 ga
unumli ekinzorlarni qishloq xo‗jalik o‗ramidan chiqaradi. Jarlarga nisbatan
tuproqlarning yuza yuvilishi keng tarqalgan bo‗lib, uning ta‘sirida tuproq
unumdorligi keskin pasayadi, ekinzorlar zararlanadi, hosilning 10–70% nobud
bo‗ladi.
Turli xil eroziyalar natijasida (shamol, suv, loyqa bosish) har bir gektar
tuproq yuzasidan o‗rtacha 30–50 t. unumdor tuproq yo‗qoladi. Shamol va suv
bilan yuvilish natijasida ekin maydonlaridan va o‗tloqzorlardan har yili 2–3
mlrd. mayda tuproq zarrachalari va 200 mln. t. gumus, 43 mln. t. azot, fosfor va
173
kaliy kabi foydali elementlar, qiyalik yerlarga berilgan o‗g‗itning 40% i yuvilib
ketadi (19, 20- jadval).
Eroziya natijasida qishloq xo‗jalik ekinlaridan o‗rtacha 15–20% kam hosil
olinadi. Ko‗p yuviladigan yerlardan esa yana ham ko‗proq, ya‘ni 50–60% hosil
kam chiqadi. 1989–90-yillar ma‘lumotiga ko‗ra, suv va shamol eroziyasi
natijasida Sobiq Ittifoq hududida har yili 7–8 mlrd. dan 11–15 mlrd. so‗m
atrofida ziyon ko‗rilgan.
Tuproqning shamol va suv ta‘sirida buzilishi tabiiy eroziya deb aytiladi.
Inson faoliyati natijasida tuproq eroziyasi tabiiy holga nisbatan juda ham tez
o‗tadi. Bunday hollar insonlarning erdan, o‗tloq va o‗rmonzorlardan
xo‗jasizliklarcha noto‗g‗ri foydalanishdan kelib chiqadi. Tabiiy eroziya jarayoni
tabiat qonunlari abiotik va biotik, ekologik omillar ta‘sirida boshqarilib, tuzalib
boradi. Lekin insonning salbiy harakatlaridan kelib chiqqan tuproq eroziyasini
to‗xtatish, oldini olish, tuproqning biologik, fizikaviy va kimyoviy xislatlarini
saqlab qolish chora-tadbirlarini ishlab chiqish shu insonlarning aql-zakovatiga
bog‗liqdir.
Tuproqning shamol ta‘siridagi eroziyasi iqlimi qurg‗oqchil, o‗simliklari
kam, siyrak, qum va qumtuproqli yoki gil tuproqli tumanlarda ko‗proq yuzaga
keladi. Shamol eroziyasining tezlashishiga: tuproq zarrachalari buzilishi,
maydalanishi, o‗simliklar payhon qilinishi, yerga namlikning kam tushishi yoki
kam sug‗orilishi sabab bo‗ladi. Shamol tuproqning mayda zarrachalarini bir
joydan ikkinchi joyga uchirib ketadi. Bunday holdan qutilish uchun: shamol
kuchini to‗sadigan to‗siqlar – ihotazorlar, butazorlar tashkil qilish, ularni
saqlash, yaxshi ildizlar hosil qiladigan o‗simliklar ekish yo‗llari bilan tuproq
yuzasidagi hosildor qatlamni shamol eroziyasidan saqlash mumkin. Cho‗l,
dasht, adir yoki tog‗ yonbag‗irlarida chorva mollarini tartibsiz boqish natijasida
o‗t-o‗simliklar, chala butalar, butalar payhon bo‗ladi.
174
19- jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |