|
Ekologiyada qo‗llaniladigan uslublar
Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko‗pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda
ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan foydalaniladi. Ekologiyada tajriba va
modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. Tajriba-tadqiqotchi
tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma‘lum tabiiy jarayonni kuzatishdir.
Tajribada ma‘lum obyektga (individ, populatsiya, biogeosenoz) ta‘sir etayotgan
omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi. Tajriba
26
natijalari haqida ko‗rsatkichlari o‗zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning
uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur.
Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitida olib boriladi. Dala
sharoitida olib boriladigan tajribalarda turli qishloq xo‗jaligi ekinlarini
sug‗orish, o‗g‗itlash, tuproqqa har xil ishlov berish, ekologik omillarning
hayvonlar mahsuldorligiga ta‘siri kabi tadqiqotlar o‗tkaziladi. Ana shunday
tajribalar yovvoyi o‗simliklar va hayvonlarda ham olib boriladi.
Ekologik ilmiy tadqiqot ishlarida laboratoriya eksperimenti keng
yoyilmagan, chunki laboratoriya ishlari tabiiy sharoitga to‗liq to‗g‗ri kelmaydi.
Lekin tirik organizmdagi hayotiy jarayonlarning ba‘zi tomonlarini laboratoriya
sharoitida aniqlash mumkin. G.F.Gauze infuzoriyalar ustida olib borgan tajriba
natijalari asosida turlar o‗rtasidagi raqobatni yo‗qotish prinsirini ishlab chiqqan.
Modellashtirish tabiatni yaxlit bir tizimi sifatida qaralib, uni o‗rganishda
tizimli uslubdan foydalaniladi. Bu uslubning metodologik asosi shundan
iboratki, tabiatning barcha komponentlari fazo va shaklda bir-birlari bilan o‗zaro
aloqada hamda rivojlanishda deb qaraladi. Tabiatni o‗rganishdan asosiy maqsad
uning haqiqiy aks ettiruvchi modellar tizimini yaratishdan iboratdir.
Model olamdagi muayyan hodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo‗lib,
ushbu hodisani nisbatan oldindan aytib berish imkonini beradi. Odatda model
so‗z bilan yoki grafik tarzda ifodalanadi. Ammo biz uchun aniq, miqdoriy
ma‘lumotlar kerak bo‗lsa, unda statistik va qat‘iy matematik model bo‗lishi
lozim. Masalan, hasharotlar populatsiyasidagi individlar sonini ma‘lum vaqtda
o‗zgarish imkonini beradigan matematik tasvirlash biologik nuqtayi nazardan
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Agarda o‗rganilayotgan populatsiyamiz
zararkunanda tur bo‗lsa, unda modul iqtisodiy ahamiyatga ega bo‗ladi. Model
ko‗rsatkichlarini EHMda ishlab chiqish unga ba‘zi o‗zgartirishlarni kiritish yoki
avvalgilarini olib tashlash, yangilash kabi imkoniyatlar yaratadi. Ya‘ni,
matematik
modellarni
hisoblash
mashinalari
yordamida
«sozlash»,
takomillashtirish va haqiqiy hodisaga yaqinlashtirish mumkin.
27
Modellashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkoniyat
beradi, shuningdek hodisaning ba‘zi tomonlarini aniq ma‘lumot bilan to‗ldirish
yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Model «ishlamay
qolsa», ya‘ni haqiqatga uncha to‗g‗ri kelmasa, EHM tomonidan o‗zgartirishlar
kiritilishi va yaxshilash zarurligini aytib beradi. Model haqiqatni to‗g‗ri aks
ettirsa tajriba uchun keng imkoniyatlar ochib, tizimga yangi omillarni kiritish va
ularning ta‘sirini aniqlash mumkin bo‗ladi.
Matematik va konseptual modellar ajratilib, konseptual model ma‘lum bir
ekotizimni ilmiy tasvirlovchi shakllar majmuyi yoki tizimi, jadval, grafiklar va
boshqalardan tashkil topadi. Masalan, energetik model shakllardan tashkil
topgan bo‗lib, unda bloklar har bir blokdagi enegriya zaxirasi hamda
energiyaning harakat yo‗nalishi kabilar ifodalanadi.
Matematik modellar bir necha differensial tenglamalar va tengsizliklar
yig‗indisidan iborat bo‗lib, u yoki bu omilning ta‘sir etuvchi o‗zgarishini
modelning o‗zgarishiga qarab oldindan aytib berish mumkin.
Biz populatsiyalardagi murakkab hodisalarni matematik modellar
yordamida o‗rganmoqchimiz, ya‘ni populatsiyalarning dinamik nazariyasi bilan
tanishmoqchimiz. Bu yerda populatsiyaning miqdoriy dinamikasi uning jinsiy
va yosh tuzilmasi, tashqi muhit ta‘siri, evolutsiyaning har xil natijalari bilan
bog‗lab o‗rgatiladi. Jonsiz olamda dinamik jarayonlar juda ko‗p uchratiladi.
Ularni modellashtirish ham oson. Ammo tirik organizmlar uchun dinamik
modellar yaratish nisbatan qiyin. Shuning uchun dinamik modellar yaratishdan
avval statistik modellar bilan shug‗ullanilgan. O‗simlik barglarining joylashish
tartibini yoki moluska chig‗anoqlarining tuzilishini spiral chiziqlar qonuniyati
yordamida tushuntirishga harakat qilish statistik modellashtirishga misol bo‗ladi.
Dinamik modellar shaxsning o‗tmishiga oid bo‗lib, ularni Belgiyalik olim
Adolf Ketls tuzgan edi. Model voqelikni aniq aks ettirish, uning kelib chiqish
qonuniyatlarini saqlab qolishi kerak. Model tuzilgandagi mushohada, olingan
model bir-biriga o‗xshash juda ko‗p hodisalarning ma‘nosini ochishga, ularni
28
tahlil qilishga imkon beradigan darajada bo‗lishi lozim. Model tuzganda biz
individlarning turli va tirik qolish mexanizmlarini populatsiyadagi ichki
aloqalarga bog‗lashimiz, populatsiya ko‗rsatkichlarini esa biotik va abiotik
muhit orqali aniqlashimiz kerak. Bundan tashqari, individlarning genetik
xususiyatlari ham muhim rol o‗ynaydi. Ma‘lumki, tabiatda bir jinsli populatsiya
yo‗q. Individlar genotiri nasllar soniga, ko‗payish jarayoniga katta ta‘sir
ko‗rsatadi. Demak, populatsiyaning har bir guruhi o‗ziga xos ko‗payish
ko‗rsatkichlariga ega bo‗ladi. Bu omillarni hisobga olmay turib to‗g‗ri model
tuzish mumkin emas. Matematik modellash biologik va ekologik hodisalarni
aniq sharxlash va kelajak tadqiqotlar rejasini tuzishda qudratli omil sifatida katta
ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
