N. T. Shoyusupova aholi ish bilan bandligi

Mehnatga layoqatli 
yoshlardagi aholi 
Ishlaydigan yoki vaqtincha 
ishlamaydigan aholi 
 
 
Ishlamaydigan aholi 
 
Ish qidirmayotganlar  
va ishlashga tayyor  
turmaganlar 
 
Ish qidirayotganlar va 
(yoki) ishlashga tayyor 
turganlar 
 
Joriy davrda faol aholi  
(ishchi kuchi) 
 
Mazkur paytda faol bo’lmagan aholi 
(mehnat qilish yoshiga etmaganlar ham 
qo’shiladi) 
B 
I 
T 

---

 
240 
foydalaniladi Ishchi kuchi – mehnat jarayonida inson foydalanadigan uning jismoniy va 
ma’naviy  qobiliyatlarning  majmuasi.  Zamonaviy  xorijiy  iqtisodiy  nazariyalarda  «ishchi 
kuchi»  atamasi  ko’pincha  «iqtisodiy  faol  aholi»  tushunchasining  sinonimi  sifatida 
qo’llaniladi.  Masalan,  R.J.  Erenberger  va  R.S.  Smit  bunday  ta’rif  berganlar:  «Ishchi 
kuchi»  deganda  yoshi  16  dan  yuqori  bo’lgan  xodimlar  va  yo  endilikda  ishlayotganlar, 
yoki  faol  ravishda  ish  qidirish  bilan  band  bo’lganlar  yoxud  ishdan  bo’shatilganlaridan 
keyin xizmatlarga yana murojaat qilishlarini kutayotganlar tushuniladi»
1
. Xalqaro mehnat 
tashkiloti XMT ham xuddi shunga o’xshash nuqtai nazarga amal qiladi. 
«Ishchi kuchi» atamasi ko’p hollarda uch ma’noni anglatishda ishlatiladi: 
• organizm,  tirik  inson  shaxsi  ega  bo’lgan  va  har  safar  u  qandaydir  iste’mol 
qiymatini  yaratish  chog’ida  ishga  soladigan  jismoniy  va  ma’naviy  qobiliyatlar  majmui 
sifatida; 
• aholining  ish  bilan  band  bo’lgan  yoki  ish  izlayotgan  qismi  –  iqtisodiy  faol 
aholining sinonimi sifatida; 
• umuman ishlovchilar yoki muayyan bir korxona ishchilari sifatida. 
Qizig’i  shundaki,  ma’lum  kontekstda  «yollanma  ishchilar»  va  «mehnat»,  «ishchi 
kuchi» so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Ammo ayni bir vaqtda «mehnat resurslari» so’zi 
va «ishchi kuchi» so’z birikmalari turli variantlarga ega bo’lib, ularni qo’llashda ongli va 
tegishli izohlar berish kerak bo’ladi. 
Shunday  qilib,  «mehnat  resurslari»  va  «ishchi  kuchi»  tushunchalari  turli  man- 
balarda turlicha ishlatiladi va ko’p hollarda bir-biridan deyarli farqlanmaydi. 
Hozirgi  zamon  mehnat  iqtisodiyotida  «mehnat  resurslari»  tushunchasi  bilan  bir 
qatorda «inson resurslari» tushunchasi ham keng qo’llanilmoqda. 
Inson resurslari muayyan sifat xususiyatlariga ega bo’lgan mamlakat aholisining bir 
qismidir. Biroq, mamlakatimizdagi iqtisodiy adabiyotlar va statistik hisobotlar yuritishda 
«inson  resurslari»  degan  atama  keng  tarqalmagan  –  uning  o’rniga  20-yillarda  paydo 
bo’lgan  «mehnat  resurslari»  va  «mehnat  potensiali»  degan  atamalar  keng  qo’llanib 
kelinmokda.  Mehnat  resurslari  va  mehnat  potensiali  birga  qo’shilganda,  ular  inson 
resurslarining aniq ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. 
Inson resurslari deganda, mamlakat aholisining foydali faoliyat yuritish uchun zarur 
bo’lgan jismoniy rivojlanish, aqliy qobiliyatlar va bilimga ega bo’lgan qismi tushuniladi.  
Aholining ish bilan band va ishlash uchun ish izlayotgan ishsiz qismi «iqtisodiy faol 
aholi»  tushunchasi  anglatadi.  Bu  tushuncha  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatda  ko’p 
yillar  davomida  qo’llanib  kelmoqda.  Xalqaro  mehnat  tashkiloti  andozalarga  muvofiq, 
«iqtisodiy  faol  aholi»  tushunchasi  XMT  milliy  hisob  varaqalar  va  balanslar  tizimlariga 
kiritilgan  tovarlar  va  xizmatlar,  ishlab  chiqarish  uchun  muayyan  vaqt  mobaynida  o’z 
mehnatini taklif etadigan ayol va erkak shaxslarni o’z ichiga oladi. 
Xalqaro  mehnat  tashkiloti  andozalarda  “iqtisodiy  faol  aholi”  atamasi  iqtisodiyotda 
keng ma’noda qo’llaniladigan asosiy tushuncha sifatida ishlatiladi. Iqtisodiy faol aholini 
belgilaydigan  quyidagi  ikkita  o’lcham  ko’zda  tutiladi:  odatda  «faol  aholi»,  deb  uzoq 
davom  etadigan  vaqtga,  masalan,  bir  yilga  tatbiqan:  «hozirgi  paytda  faol  aholi»  deb 
qisqacha vaqt bo’lagiga, masalan, hafta yoki kunga tatbiqan aytiladi (12.4-chizma). 
                                                           
1
 Erenberg R.J., Smit R.S. Zamonaviy mehnat iqtisodiyoti: nazariya va davlat siyosati. - M., 1996, 34-6. 

---

 
241 
Faollik tamoyili shuni anglatadiki, shaxsni u yoki bu toifaga kiritish uning muayyan 
davr mobaynidagi haqiqiy faoliyatiga bog’liq. Faol aholi guruhiga faqat iqtisodiy faoliyat 
bilan  shug’ullangan  ish  qidirgan  ishga  kirishga  tayyor  turgan  mehnatga  yaroqli 
shaxslargina kirishi mumkin.  
Faol  bo’lmagan  aholi  toifasiga  kunduzgi  o’quv  yurtlarida  o’qiydigan  o’quvchilar, 
talabalar,  kursantlar;  pensiya  oluvchi  shaxslar;  uy  xo’jaligi  bilan  shug’ullanuvchi 
shaxslar; ish qidirmay qo’ygan shaxslar; ishlashga zarurati bo’lmagan shaxslar kiritiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko’rib turibsizki, «mehnat resurslari» va «iqtisodiy faol aholi» atamalari bir-biridan 
farq  qiladi.  «Iqtisodiy  faol  aholi»  tushunchasi  «mehnat  resurslari»  tushunchasidan 
mazmunan torroq. Mehnat resurslari toifasiga ishsizlardan tashqari, qandaydir sabablarga 
ko’ra ish bilan band bo’lmagan muayyan yoshdagi barcha boshqa fuqarolar kiritiladi. Biz 
«mehnat  resurslari»  tushunchasi  hozirgi  vaqtda  faqat  tarixiy  ma’noga  ega  bo’lishi 
mumkinligi to’g’risidagi fikrga qo’shilamiz, chunki ishlatib bo’lmaydigan narsani resurs