MUQADDIMAT UL-ADAB
«Muqaddimat ul-adab» arab til(i), adabiyotining eng
mashhur olimlaridan Zamaxshariy (Abul Qosim Mahmud
binni Umar az-Zamaxshariy hijriy 538 da1 o‘lg‘an) tomo-
nidan yozilgan arab lug‘ati boiub, (uning muallifi) arab
135
olimlari orasida juda katta e’tibor topgan bir kishidir. «Kashf
uz-zunun» egasi Kotib Chalabiy2 bu kitob to ‘g‘rusida
yozganida buning Zamaxshariy tomonidan yozihb, xorazm-
shohiylardan Sulton Otsizg‘a tortuq qiling‘anini so‘ylab
ismlar3, fe’llar, harflar4, ism o‘zgarishlari5, fe’l o‘zgarishlari6
unvonlari bilan besh qismg‘a ajralganini bildiradir.
Bu kitob har qayda «Muqaddimat ul-adab» atalg‘an;
«Lug‘ati Xorazmshohiy» atalg‘aniga oid «Kashf uz-zunun»-
da-da, boshqa manbalarda-da hech bir qayd yo‘qdir. Biroq
Zamaxshariyning o‘zi kitobning bosh tomonida «Abul Mu-
zaffar Otsiz* ibni Xorazmshohning amri bilan uning boy
kutubxonasi uchun shu kitobni uning oti bilan atadim»
deydir. Demak, bu kitobning asl oti «Lug‘ati Xorazmshohiy»
bo‘lsa ham ilm egalari orasida «Muqaddimat ul-adab» deb
shuhrat chiqarg‘an. Bu kitobni Olmoniyaning qaysi bir
shahrida mustashriqlar tomonidan bosilg‘anini burung‘i
«Sho‘ro» jumalida o‘qug‘an edim7.
Zamaxshariy bu kitobini arabchada yozg‘an, forsi(y)cha
yo turkchaga taijima qilg‘anini ko‘rsatmagan. «Kashf uz-zu-
nun»da-da, boshqa manbalarda-da buning Zamaxshariy to-
monidan forsi(y)cha yo turkchaga ko‘chiigani ko‘rsatilmaydir.
«Kashf uz-zunun»da buning hijriy 1120 nchi yilda usmonli
turkchasiga Xo‘ja Is’hoq afandi tomonidan ko‘chirilgani
ko‘rsatilgandir*. Buxorodagi Ibn Sino kutubxonasida bun-
dan iki nusxa bor. Bir nusxasi hijriy 705 nchi yilda9 Hamid
Hofiz degan bir kotib tomonidan yozilg‘an, kitobning besh
qismi ham tamom mavjuddir. Ismlar, fe’llar qismlari arabcha
ostida forsi(y)cha taijima etilgan, qolg‘an uch qismi esa tar-
jimasiz davom etgan. Ikinchisi hijriy 898 da10 Darvish
Muhammad degan bir kotib tomonidan yozilgan, hoshiya-
sida vaqflig‘ini ko‘rsatkuchi tam g‘alar (muhrlar) bor.
Tamg‘alarda forsi(y)cha:
Vaqfi in nusxa az bahri rizoya musta ’on
Xast Qulboboi Ko‘kaltoshi Abdullohxon11
bayti yozilib, ust tomonidan 977 raqamlari qo‘yilg‘an.
Bundan onglashiladirkim, bu kitob mashhur o‘zbek xoni
Abdullohxon (940—1006)ning ulug‘ beklaridan Qulbobo
* Abul Muzaffar Otsiz binni Qutbiddin xorazmshohiylardan bo‘lib, hijriy
551 da o‘lg‘andir.
136
Ko‘kaltosh tomonidan 977 nchida qaysi bir kutubxonasida
bo‘lg‘ani, ovro‘pali mustashriqlarg‘a ma’lum bo‘lg‘ani kabi
o‘zbek ilmiy kishilariga ham ma’lumdir12. 21 nchi yiharida
Toshkentdan Buxoroga kelgan ilmiy hay’at tomonidan bu
kitobdan bir nusxa yozdirilib, Toshkentga yuborilgan edi.
Biroq bu kungacha shu kitob to‘g‘rusida jiddiy tekshirish
yasab, ilmiy bir maqola yozg‘uchi kishi bo‘lmadi. Men o‘zim-
ning kuchsizhgimga qaramasdan mana shu maqolani yozub
maydong‘a chiqarmoqchi bo‘ldim. Mening bu maqolam ilmiy
kishilaming diqqatlarini bu kitobga tortishga sabab bo‘lur,
deb umid etaman.
Kitobning ismlar, fe’llar, harflar, ism o‘zgarishlari, fe’l
o‘zgarishlari unvonlari bilan besh qismdan iborat bo‘lg‘anini
yuqorida yozg‘an edim. Bizning qo‘limizdag‘i bu nusxada yolg‘uz
ismlar, fe’llar qismlari olingan, qolg‘an uch qismi tashlangan.
Mazkur uch qism kitobdan tushib qolg‘an emas; maxsusan
shu iki qism olinib, qolg‘an uch qism kerak topilmag‘an-da,
kitobning ismi bilan kitobat tarixi yozihb kitob bitirilgan.
Kitobdagi arabcha har bir so‘z forsi(y)cha, chig‘atoycha,
yana uchinchi bir tilga taijima etilgan. Har so‘zning boshda
arabchasi, uning ostida forsi(y)chasi, uning ostida chig‘a-
toychasi, ondan tuban13 mana shu bilmaganimiz tilda yozil-
gan. Mana shu tartibda:
vaqt
(arabcha)
hangom
(forsi(y)cha)
choq
(chig‘atoycha)
joq
( ?)
Bundan so‘ng vaqtiling jam’i bo‘lg‘an avqot so‘zi yozil-
gan; buning birligi boshqa tillarda(n) o‘tkani uchun bunga
ayricha ma’no bermaganda jam ’ bo‘lg‘anini bildirgali (j)
ishorati qo‘yulg‘an. Mana shunday:
vaqt
avqot
(arabcha)
hangom
j
(forsi(y)cha)
choq
j
(chig‘atoycha)
joq
. j
( ? )
Ondan keyin vaqt so‘zi bilan bir ma’noda yurgan za-
mon so‘zi olingan. Bunga ham boshqa tillarda ayrim-ayrim
ma’no bermasdan vaqt so‘zining misli demak uchun (m)
ishorati yozilgan. Arabcha xurj so‘zining ostida forsi(y)chasida
137
xutjin yozilganda, qolg‘an iki tilda ham shul xuijin so‘zi-
ning ma’lum, tanilmish ekanini ko‘rsatmak uchun ma ’ruf
so‘zidan «f» harfi qo‘yilg‘an. Demak, bu kitobda j —ja m \
m — misl, f — ma 'ruf ishoratlari bordir.
Bu kitobdagi chig‘atoy lug‘atlarining navoyilar zamo-
nidan yo undan burung‘i zamonlardan qolg‘an bir manba
bo‘lg‘ani uchun bizga yararliq ekaniga shubha yo‘qdir. Biroq
mas’ala buning haligi bilmag‘animiz lug‘atidadir, bu qaysi
til? Qanday lug‘at?
Boshlab bu kitobni Buxoroda ko‘rib, menga yozg‘an (men
Toshkentda edim) Boiot Soliyev buning mo‘g‘ulcha bo‘lmoq
ehtimolini so‘ylagan edi. Toshkentdagi ba’zi mustashriqlar-
ning buning mo‘g‘ulcha ekaniga ishonmay yurganlarini
kimdandir eshitkanim bor. Men o‘zim mo‘g‘ulcha bilmaganim
uchun bu to‘g‘ruda qat’iy bir narsa ayta olmayman14. Shuning
uchun haligi bilmag‘animiz tildan ba’zi so‘zlarini chig‘atoy-
cha muqobillari bilan yozib, «Maorif va o‘qitg‘uchi» jumali
vositasi-la ilm egalariga arz qilishdan boshqa choram yo‘qdir.
?
Zulqa’da oyi
soro
oy
Oro-soro
chig‘atoycha
bu oyning bukun ham bizdagi ismi «oro»dir15.
Quyosh chiqqandan biroz so ‘nggi zamon
Shilon choq
bizning «nonushta» deganimiz choq.
Bu so ‘z xonlaming rasmiy ziyofati bo‘lg‘an
shilon-shulon so ‘zining xuddi o ‘zidir.
suni
kecha
suni du
kechada
ki
yel, shamol
quyun
girdibod, buning chig‘atoycha-
o‘zbekchasi ham quyundir.
ojor
yer
shiva
tuproq
o ‘nkur
o ‘nkur, mag‘ora16
avlo
to
avzun
suv
tuvqon
qozon
qora tuvqon
qora qozon
boyon
boy
138
g ‘ol
olov
g ‘ulumton
o ‘choq. Bundagi «-ton» forsi(y)cha
«otashdon» so‘zidagi «-don» ga o‘x-
shaydir.
bir awan juvan
o ‘ng, so 7. Mo‘g‘ulcha askariy taqsi-
motda o ‘ng, so i ip ‘llarg‘a «bir anfar,
juvanvar» deyiladir.
tuban
bek, amir. Buning mo‘g‘ulcha ekani
m a’lum.
josoq
solug‘
soyinliq
yaxshiliq
mulk
yomonliq
0 ‘tkan zamon fe’llarning qo‘shimchasi turk tillarida
«-di», «-ti» dir, bunda esa «ba»dir:
unoba
tushti. Buning «emak» so‘zi bilan
munosabati bor ekan.
bo iba
bo idi
jado iba
teshti
Emdi sonlari ko‘raylik:
tikon
bir
quryo
iki
qurbon
3
durbon
4
tobun
5
jirg‘uon
6
do ‘lon
7
naymon
8
yusun
9
harbon
10
harbon tikon
11
qurin
20
qurin tikon
21
g ‘ubin
30
darujin
40
tobin
50
jiron
60
dolon
70
noyon
80
Do'stlaringiz bilan baham: |