Ilmiy maqola va tadqiqotlar

QAYTISH  (RUJIT)
Shoir-adib  o‘z  tuyg‘ularini  onglatib  turg‘an  chog‘da, 
go‘yo birdan ifodalashning yetishsizligini bilgan bo‘lub, bu- 
mng‘i  so‘zidan  qaytadir-da,  undan  kuchlirak  bir  ifoda  bi- 
lan so‘ylaydir.  Bunga qaytish deyiladir.
Yigiab  turdim,  yigiab  turdim  emas,  unda  tiyrak oidim.
(Elbek)
Qiz  o ‘zining poyonsiz  yolg‘uzligining  eng  oxirli  hadlari- 
g ‘acha yitib qolg‘an,  y o ‘q,  balki u haddan  oshib o ‘tib ketgan.
(«So‘ba»,  Choipon  tarjimasi)
Ko ‘ngil aro  hushdin xabar yo ‘q,
Ne  hushki,  ko ‘ngildin  asar yo ‘q.
Har bir mongishida  bir latofat,
Yo ‘q,  yo ‘qki,  sochib jahonga  ofat. 
(Navoyi)
Azm  ayla,  sabo,  ul guli xandonimg‘a,
Ne gulki,  quyoshdek mohi tabonima.  (Navoyi)
Ko‘rilarkim,  qaytishda  so‘ngrag‘i  fikrning  burung‘i 
fikrdan  kuchli  bo‘lishi  lozim.  Shunday  bo‘lmag‘ach,  qay- 
tishning  ma’nosi  qolmaydir.
Navoyining:
Boimasa  ishq,  iki jahon  boimasun,
Iki jahon  demaki, jon  boimasun,—
deganidag‘i qaytish mana shunday keraksiz qaytishlardandir.
Chunki, bu  iki jahon  bo imasun  deganiga  rozi bo‘lmay, 
yo ‘q, jon  bo imasun,  deydir.  Holbuki,  ikinchi  fikri birinchi 
fikridan  kuchsizdir.
KESISH
Insonda  b a’zi  fikrlar,  tuyg‘ular  bo‘ladikim,  ularni 
bildirmak  uchun  so‘zlagan  so‘zlar  haligilarning  ta’sirini 
yo‘qotmoqdan boshqa bir foyda bera olmaydi.  Odatda ham
62

---

«men bu fikrimni onglata olmayman, buni onglatmoq uchun 
so‘z yetishmaydir»,  deganimizda  shunday fikrlar,  tuyg‘ular- 
dan xabar beramiz. Mana shunday fikrlar, tuyg‘ular to‘g‘risida 
ortuqcha  so‘zlamakning  foydasiz  bo‘lg‘anini  sezgan  shoir 
birdan  so‘zini  kesadir,  o‘zini  so‘ylashdan  ojiz  qolg‘anin 
onglatmoq yo‘li  bilan  tuyg‘ulaming  kuchini  ko‘rsatmak  is- 
taydir.  Bunga adabiyot tihda kesish (qati) deyiladir.
Yana  bir kun  ko ‘k ko ‘kragini ochib, 
Kula-kula  bunlar sori  boqqanda.
Yana  bir kun  qizlar kabi tabiat,
Qulog‘iga  oltin  halqa  toqqanda.
Bular butun  muchmoqlardan  ayrilib,
Ko ‘klar sori  qarab,  uchib  ketalar.
Yana  uchish,  yana  o^yun,  yana  erk...
Oh,  u  kunlar...
BURILISH
Bir  narsaga  undab  yo  uni  tasvir  qihb,  o‘z  tuyg‘ularini 
yozib tuig‘an shoir birdan so‘zning borishini boshqa tomonga 
burub  qo‘ysa,  munga  burilish  deyiladir.
Saidali  o‘zining  «Tabiatda bahor»ida:  Tabiat chechaklar 
bilan  bezanadir,  bayram  qiladir.  Turli  chechaklar quyoshg‘a 
qarab  quvonch  bilan  lablarini jilmaytiradirlar.  Biroq,  mening 
ustimga  esa  qo‘rqunch,  qora  bulutlar  har  nafasda  guldurlab 
olov chaqnatadirlar. Bag‘rimda yoqqon o ‘tliyog‘murlar iki ko ‘- 
zimda  iki vulqon  kabi qaynab chiqadir,  meni botiradir,  erita- 
dir.  Borliim  qo ‘rqunch  bo ‘ronlar orasida  qolmish  izla(r)dir 
degandan so‘ng birdan  so‘zini burib:  Ey,  tabiat,  bu  nechun, 
nega sen kulasan...  deb qichqiradir, undaydir-da, bizga buri- 
lishning go‘zal bir namunasini beradi. Navoyi «Layli-Majnun» 
dostonida Majnunning foji’ali hollaridan birini tasvir qilg‘andan 
keyin birdan  so‘zini tabiatga,  zamonga  qarab buradir-da:
Ey zoli zamona,  dod, faryod,
Atfoling‘a  necha zulmi  bedod!