Ilmiy maqola va tadqiqotlar

SO‘Z  0 ‘YUNLARI
Arab-eron  adabiyotidan  ta’sirlanib  maydong‘a  chiqqan 
burung‘i adabiyotimizning juda ahamiyat beigani so ‘z o ‘yunlari 
(lafziysan ’atlar)d\r. Bulaiga «san’at» demakdan «o‘yun» demak
63

---

to‘g‘riroqdir. Fors shoirlarining buyuk bir qismi adabiyotdan, 
she’rdan  maqsadlari  tuyg‘ulami,  voqealami,  mhiy hollami 
tasvir  etmak,  chizib  ko‘rsatmak  emas  edi.  Aqlsiz  mubo- 
lag‘alar,  tabiatdan  tashqari  o‘xshatishlar,  bir  so‘zni  iki 
ma’noda,  iki  so‘zni  bir  ma’noda  ishlatishlar,  so‘kushdan- 
da  qabohatli  b o ig ‘an  maxtashlar bilan  ovora boim oq ular 
uchun ulug‘ adiblik, buyuk shoirliq sanalar edi. Bir kishining 
bolasi o isa yo xotuni tuqsa,  bir kishi bir mansabga erishsa, 
uy,  madrasa,  saroy,  havuz,  harnmom  yasasa,  zamonning 
eng katta shoirlari shunga ta’rix yozib taqdim qiladirlar edi. 
Bulaming adabiyot bilan, she’r bilan munosabati bo‘lmag‘an 
so‘z  o‘yunlari  ekanini  onglamoq  istamaganlar  bor  kuchlari 
bilan shularg‘a berilganlar.  Bizning o‘zbek-chig‘atoy shoir- 
lari fors adabiyotining mana shu yasama san’at o‘yunlariga 
berilgan  fors  shoirlarini  taqlid  etib,  ko‘b  asarlar yozg‘anlar. 
Biroq,  bu yoida fors shoirlari darajasiga erisha olmag‘anlar. 
0 ‘zlarining  adabiy  kuchlarini,  adabiy  iste’dodlarini  tekin- 
gina  sovumb  qo‘yg‘anlar!  Bu  so‘z  o‘yunlarining  bu  kungi 
adabiy qarashga ko‘ra yarim chaqali ahamiyati yo‘qdir. Shun- 
day  boisa  ham  bum ngi  adabiyotimiz  tanishmoq  istagan- 
larga, albatta, yarag‘anini bilganimiz uchun kitobxonimizga 
bulardan  ham  biroz  gapumb  o‘tmakchi  boidum:
Tajnis
Ma’noda boshqa boiub, yozilishda, aytilishda bir-biriga 
o‘xshag‘an  iki  so‘zning  bir  misra’da  yo  bir  baytda  sig‘di- 
rishga tajnis derlar.
Bobirning:
Yoz bo ‘Idi-yu  bo ‘Idi yana jannat kabi yozi,
Xush  ul kishi kim  aysh  ila  o ‘tgan  qish-u yozi58.
Do‘stlar,  ko ‘nglumdag‘i  qabrim  toshiga yozg‘aysiz!
Toki birdek bo ‘Igay  ul oy  ishqida  ich-u  toshim,—
degan baytlarida yozi,  tosh so‘zlari tajnis o‘yuni bilan aytilgan- 
dir. Navoyining shu tuyugida ham tajnis o‘yuni bor:
Yo  Rab,  ul shahd-u  shakar yo  labmidur?
Yo  magar shahd-u  shakar yolabmidur?
Jonima payvasta  o ‘qin  otqali
G‘amza  o ‘qin  qoshig‘a  yolabmidur?