Ilmiy maqola va tadqiqotlar

ARUZ  USULI
Yuqorida  aytilgan  edikim:  bizning  barmoq  vaznimizda 
barmoq asosi so‘z bo‘g‘umlaridir.  Bizda tizim oichovi so‘z 
bo‘g‘umlarining sanashidir. Aruz ham shundaydir. Aruz ham 
asos qilib so‘z bo‘g‘umlarini oladir.  Biroq u cho‘zg‘ilaming 
uzunlik,  qisqaligini  ham  ko‘zda  tutadir.  Bir  necha  so‘z 
bo‘g‘umlidir. Har bo‘g‘umida necha harf, necha bo‘g‘um bor? 
Cho‘zg‘ilari  uzunmi,  qisqami?  Mana,  arab-fors  aruzining 
tekshirgani shulardir.  Bu tekshirish juda aylanmali yoilarini 
munda  chizib  ko‘rsatmak  foydasiz,  kulunch  bir  ish  boia- 
dir.  Shuning uchun biz ulaming tub tilaklarini o‘z yoiimiz 
bilan onglatarg‘a tirishamiz.
Aruzchilar so‘z bo‘g‘umlarining,  asosan,  shu qismlarg‘a 
ajratganini ko‘zda tutadilar:
a)  bir  harf,  bir  qisqa  cho‘zg‘ili  bo‘g‘um:  ma,  ba  kabi;
b)  bir  harf bir  uzun  cho‘zg‘ili  bo‘g‘um:  yo,  bu  kabi;
j)  iki  harf,  bir  qisqa  cho‘zg‘ili  bo‘g‘um:  gal,  bul kabi;
d)  iki  harf,  bir  uzun  cho‘zg‘ih  bo‘g‘um:  forscha  shoh,
x o ‘b  kabi.  Axuz  bilan  yozilg‘an  bir  tizimning  vaznini  tek- 
shirganda har misra’ning har so‘zining har bo‘g‘umida necha 
harf,  qanday  cho‘zg‘i  borlig‘ini  tekshirib  turmoq,  albatta, 
ogirdir.
Shoimi(ng)  ilhomini  bo‘g‘ub,  til  tekshirishga  majbur 
qiladir.  Aruzchilar  mana  shu  og‘irliqdan  qutulmoq  uchun 
yuqoridagi  cho‘zg‘i  taqsimni  ko‘zda  tutub,  f,  1,  n,  t,  s 
harflari ham uzun-qisqa cho‘zg‘ilardan oichov so‘zlar tuz- 
ganlar:
Qa-ni-sen  —  fa-u-lun,  kel-dim  —  faiun,  kel-dim  —  bu- 
kun — mus-taf-’i-lun kabi. Mana shu oichov so‘zlariga aruz- 
ning  usullari  deyiladir.
Aruz usullari arablarda o‘ntadir. Ular bu o‘n usulni turli- 
turli  o‘zgartib  ko‘paytirganlar.  Bu  o‘n  usul  o‘zgartmalari
29

---

bilan juda ko‘payadir.  Biz bu yerda yolg‘uz o‘zbek-chig‘atoy 
tizimlarida qabul etilganlarinigina ko‘rsatib o‘tishni yetarlik 
topdik.
0 ‘zbek-chig‘atoy tizimlarida arab-fors aruzidan olingan 
oichov  so‘zlari  —  aruz  usullari  shulardir:
Mafulun-mafoiylun29  Mufta’ilun-mufta’ilun
Fa’ulun 
Foilun
M afulu 
Fa’ilotun
Mafoiylun 
Faul
Mafoiylu 
F a iu
Faal 
Foilotu
Foilotun 
Fa’-fo’
Failun-faiun-failun 
M ustafilun
Mustafiylun
Bulaming  ma’nolari  yo‘qdir.  Yolg‘uzg‘ina  «oichov» 
so‘zlaridir. Bir tizimni oichaganda shulardan bir qanchasini 
qatorlab  qo‘yub  oichaydirlar.  Misol  uchun  Bobiming  shu 
baytini  oichab  ko‘raylik:
Vazni:  Mafoiylun,  mafoiylun,  fa’ulun
Seni ko ‘rmay yiroqdin  zor bo ‘Idim,
Biroz yod et yiroqdin  zorlamP0.
0 ‘lchash yoii:  Seni ko ‘rmay — mafoiylun: yiroqdin zo — 
mafoiylun  —  r bo ‘Idum  —  fa’ulun.
Biroz  yod  et  —  mafoiylun:  yiroqdan  zo  —  mafoiylun:
— rlami —  fa’ulun.
Aruzchilar yuqorida ko‘rganimiz oichov so‘zlaridan tur- 
larini  turli  tartibda  birlashtirib,  amz  «bahr»lari  tuzganlar. 
Aruz  istilohida  bahr vazn  turkumi  demakdir.  Har  bahrda 
bir-biriga  yaqin  ko‘b  vaznlar bordir.  Arab  aruzida  o‘n  olti
bahr  bordir:
1. Madid
9. Mujtass
2. Tavil
10. Muqtazab
3. Basit
11. Muzori’
4. Vofir
12. Hafif
5. Komil
13. Munsarih
6. Ramal
14. Sari’
7. Rajaz
15. Mutaqorib
8. Hajaz
16. Mutadorik
30

---

Fors  shoirlari  arab  aruzining  o‘n usulidan beshtasinigi- 
na o‘zgartmalari bilan qabul  qilg‘anlar.  Arabning  16 bahri- 
dan  boshdag‘i  beshtasida  oz  she’r  yozg‘anlar.  Hamda  o‘z 
milliy vaznlarini jadid, qarib, mushokil ismli uch bahr ostida 
yig‘ib,  haligi  16 bahrga qo‘shg‘anlar31.  Shul yo‘l bilan arab- 
fors  aruzidagi bahrlaming  soni  o‘n to‘qquzg‘a erishgan.
Chig‘atoy-o‘zbek shoirlari esalar,  bu bahrlaming ham- 
masidagi hamma vaznlarda she’r o‘qug‘anlar. 0 ‘zlariga qu- 
lay qurulg‘an bahrlaming ba’zi vaznlarinigina ishlatganlar.
Chig‘atoy-o‘zbek  adabiyotida  ishlatilgan  aruz  vaznlari 
shulardir.
I