|
Февраль 2021 7-қисм
Тошкент
bul forma didaktikalıq xarakterdegi folklorlıq shıg’armalarda (naqıl-maqallarda, da’stanlarda)
ko’birek ushırasadı. Mısalı:
Biymezgil shaqırg’an qorazdı soymaq kerek (naqıl).
Bizge g’a’niymetdur, tez o’sip-o’nbek,
Keleshek bag’ının’ gu’llerin termek,
Qanday jaqsı, aq besikte in’galap,
Bul shadlı zamanda du’nyag’a kelmek (İ.Yusupov).
2. Kelbetlik feyildin’ -tug’ın h’a’m -ar//-er -r formaları da ma’nisi jag’ınan’ biri birine jaqın
bolıp keledi (bul h’aqqında «Ma’h’a’l formaların» qaran’ız).
3. Hal feyildin’ ıp//-ip,-p h’a’m -a//-e//-y formaları da ma’nileri boyınsha biri birine jaqın, biraq
olar arasında stillik o’zgeshelikler boladı: alıp ketti-ala ketti, ko’rip kel-ko’re kel. Bul formalar
h’a’mme waqıtta birin biri almastıra almaydı, sebebi olarda geyde ma’nilik o’zgeshelikler boladı:
jazıp alıw-jaza alıw.
Feyildin’ funktsional formaları geyde o’z-ara, geyde feyildin’ basqa formaları menen de
sinonim bolıp qollanıla beredi:
a) h’al feyil h’a’m kelbetlik feyil formaları. Mısalı: Pa’tulla anadan tuwılg’alı berli, bunday
so’z esitpegendey (O.A’bdiraxmanov). Mısaldag’ı h’al feyil ornına «tuwılg’annan berli» dep
kelbetlik feyildi qollanıw mu’mkin;
b) anıqlıq meyildin’ o’tken ma’h’a’l forması h’a’m -ıp//-ip,-p formalı h’al feyiller de sinonim
bolıp keliwi mu’mkin, biraq bul waqıtta anıqlıq meyil formalarında dinamikalıq h’a’reket
basımıraq, jedellirek ko’rinedi. Mısalı, Tasır-tusır qayıqlarına minip ketti de qaldı (Sh.Seytov)
degen ga’ptegi anıqlıq meyil formasın «ketip qaldı» forması menen salıstırg’anda bul anıq
ko’rinedi.
Hal feyil - ga`ptegi feyil-bayanlawıshtın` ha`reketine qosımsha ha`reketti bildiretug`ın feyildin`
betlik emes forması. Hal feyil, bir jag`ınan, qosımsha ha`reketti bildirip feyilge jaqın bolsa,
ekinshi jag`ınan, basqa ha`rekettin` belgisin bildirip ha`m pısıqlawıshlıq xızmette qollanılıp
ra`wishke jaqın turadı.
Hal feyildin` feyilge jaqın belgileri: a) hal feyil feyildin` tiykarınan jasalıp, o`zinin` feyillik
semantikasın saqlaydı; b) basqa feyiller sıyaqlı basqarıw uqıplılıg`ına iye; v) da`reje ma`nisin
saqlaydı; g) awıspalı ha`m awıspasız bolıp keledi; d) bolımlı ha`m bolımsız formalarda qollanıladı.
Hal feyildin` ra`wishke jaqın belgileri: a) so`z o`zgertiwshi affikslerdi qabıllamaydı; b) ga`pte
pısıqlawısh xızmetin atqaradı. Hal feyil ta`repinen bildirilgen ha`reket ha`m tiykarg`ı feyildin`
ha`reketi bir subektke tiyisli bolıp keledi.
Tu`rkiy tillerde hal feyildin` to`rt forması bar: 1) -ıp// -ip, -p; 2) -a, -e, -y;
3) -g`ansha//-genshe, -qansha//-kenshe; 4) -g`alı//-geli, -qalı//-keli.
Olar qa`legen feyil tiykarınan hal feyil jasay aladı. Hal feyildin` -ıp, -ip, -p forması barlıq
eski ha`m ha`zirgi tu`rkiy tillerde (shuvash ha`m yakut tillerinen basqa) ushırasadı. Hal feyildin`
-a, -e, -y forması tu`rkiy runikalıq esteliklerinde ju`da` ken` qollanılg`an. Ha`zirgi tillerde onın`
xızmeti qısqardı. Bul formadag`ı hal feyil tiykarg`ı feyillerdegi is-ha`rekettin` orınlanıw jag`dayın
bildiredi.
-g`alı//-geli, -qalı//-keli formasındag`ı hal feyil tu`rkiy tillerdegi eski affikslerden bolıp
esaplanadı. Ol arqalı jasalg`an hal feyil is-ha`rekettin` baslang`an waqtın bildiredi. Bul forma
qıpshaq tillerinde ken` qollanıladı.
-g`ansha//-genshe, -qansha//-kenshe forması tu`rkiy runikalıq esteliklerinde bir ma`rte
ushırasadı: buzqunĉa «poka ne razbil (vragov)». Bul formanın` rawajlanıwı ha`m aktivlesiwi
qıpshaq da`wiri menen baylanıslı. Ol qıpshaq tillerinde, a`sirese altay, bashqurt, qazaq, qaraqalpaq,
o`zbek, qırg`ız, qumıq, nog`ay, tatar, xakas, shor tillerinde ken` tarqalg`an. Hal feyildin` -g`ansha/
-genshe, -qansha/-kenshe affiksi feyildin` tiykarına jalg`anıp, ha`rekettin` waqıtlıq
shegin bildiredi.
Hal feyildin` eski -pan//-pen, -ban//-ben formasının` ken` qollanılıwı eski
uyg`ur esteliklerinde (-ьan, -ьän) ha`m olar arqalı eski o`zbek tilinde (A.Nawayıda ha`m
basqa avtorlarda) ha`m basqa tu`rkiy tillerde ushırasadı. -ıp//-ip,-p ha`m -pan//-pen, -ban//-ben
formaları dubletler bolıp qollanılg`an, yag`nıy ma`nisi jag`ınan jaqın.
27
Do'stlaringiz bilan baham: |
