Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

2. Корхоналарни ихтисослашуви. 
Корхоналар ихтисослашуви–бир турдаги ишлаб чиқаришни ўзида мужассамлашган 
корхоналар йиғиндисига айтилади. Ишлаб чиқаришни ихтисослашнинг ривожланишига
стандартлашганлик даражаси ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Конкрет маҳсулот чиқариш 
бўйича ишлаб чиқаришни ихтисослашнинг ривожланиши ва чуқурлашини режалаштириш, 
бир йўла конструктив ва технологик бир тур маҳсулотлар ўсишини режасиз мумкин эмас. 
Стандартлашганлик даражаси қанча юқори бўлса. Ишлаб чиқаришни ихтисослашганлик 
даражаси ҳам шунча юқори бўлиши мумкин.
Ихтисослашганлик даражаси кўрсаткичи қуйидаги объектив талабларга жавоб бериши 
керак: 

корхона ва ишлаб чиқаришнинг ихтисосланганликларини солиштириш 
имконини берадиган ихтисосланганлик даражага бир маъноли баҳо бериши; 

ихтисослашнинг 
иқтисодий 
самарадорлигининг 
нисбий 
даражасини 
кўрсатиши; 

ишлаб чиқаришнинг пастки звеноси (участка, сех)даги то юқориси (тармоғ ва 
утун саноат)гача агрегатлашга йўл бериш; 

ишлаб чиқаришнинг техник даражаси ўзгаришига эътибор бериш; 

---

32 

ҳисоб, режалаштириш ва ҳисоб олиб боришнинг оддийлиги билан ажралиб 
туриши; 

қўлланишнинг универсаллигига эга бўлиш. 
Бу талаблар таҳлили ихтисослаш мезонлари оддий эмаслиги кўрсатади. У, 
чиқарадиган маҳсулотни, технологик жиҳозланишни чегаралаш ҳисобида олинган асосий 
маҳсулот улуши, стандартланганлик, иқтисодий самара кўрсаткичларини ҳисобга олиши 
керак. 
Ишлаб чиқаришни стандартлашганлик ва ихтисослашганлик даражаларининг 
рационал 
нисбатига 
риоя 
қилиш, 
ишлаб 
чиқаришни 
ривожлантириш 
ва 
ихтисослантиришини чуқурлаштиришнинг илмий асосланган, янада рационалроқ режасини 
тузишга имкон беради. 
Саноат ишлаб чиқаришини ихтисослаш муаммолари бир хил маҳсулот ишлаб чиқиш
ҳажми билан аниқланади. Бу ҳажм қанча кўп бўлса, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган 
шартли-ўзгармас ҳаражатлар шунча паст (кам) бўлади ва ишлаб чиқариш техникасини 
қўллаш шунча такомиллашган бўлиши мумкин. Ўз моҳияти бўйича, ихтисослантириш 
жараѐни, юқори унумдор техника асоисда оммавий ва катта серияли ишлаб чиқаришни 
яратишни билдиради.
Ишлаб чиқаришни ихтисослашни ривожлантириш пайтида корхона оптимал 
кўламини тушунишга қандай ѐндошлик керак? Оптималлик танланган мезонга боғлиқ. 
Одатда, техника комплекти тўла банд бўлган вақтдаги ишлаб чиқариш ҳажми тушунилади.
Бу ҳолатда тайѐрланадиган маҳсулотнинг таннархи энг паст бўлади деб, эҳтимол 
қилинади. 
Ишлаб чиқаришнинг минимал қўлами танланган технологик жараѐнга боғлиқ, унинг 
прогрессивлигининг ҳар қандай даражасида ҳам жиҳозлар комплектининг тўла бандлиги 
таъминланган бўлиши керак. 
Кўрсатилган талабларга маҳсулот (ярим тайѐр ѐки бир хил жараѐнлар гуруҳини 
бажариш) ишлаб чиқариш оптимал кўламига асосланган ихтисосланганлик даражаси 
кўрсаткичи кўпроқ мос келади, яъни; 
К иқ+ м/+ к, 
Бунда:К
м
- 
маҳсулот 
ишлаб 
чиқариш 
ихтисослашганлик 
даражаси 
(коэффициенти);
+ м - корхонада маҳсулот чиқариш ҳажми;
+ к –маҳсулот ишлаб чиқариш оптимал ѐки мумкин бўлган минимал кўлами (размер). 
Ишлаб чиқаришнинг оптимал кўламини ихтисосланганлик даражасини аниқлашда 
асос сифатида қўллаш, кўрсаткичларни кўплигини бартараф қилади. Тавсия қилинаѐтган 
кўрсаткич ҳар бир маҳсулот хусусиятини ҳисобга олади. 
Бир неча маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган корхоналар учун ихтисослашганлик 
даражаси, ҳамма маҳсулотлар бўйича ва маҳсулот ҳажми дастуридаги уларнинг
салмоғ и билан ихтисосланганлик коэффициентлари орқали аниқланади.