Maqsudov ilhomjon, joraev jomurod yangiboevich, amirov shavkat qo ziboevich

1.1-rasm. Sut yo‘nalishidagi sigir tana qismlari. 
 
1.-ensa; 2-peshona; 3-tumshuq; 4-pastki jag„; 5-bo„yin; 6-bo„yin usti; 7-ko„krak oldi; 8-
to„sh; 9-yag„rin; 10-kurak; 11-yelka kurak bo„g„ini; 12-tirsak; 13-bilak; 14-bilakuzuk; 15-
kaft; 16-tuyoq; 17-bel; 18-biqin; 19-paypastlab ko„rish nuqtasi; 20-«sut qudug„i»; 21-«Sut 
venasi»; 22-yelin; 23-yonbosh do„ngliklari; 24-dumg„oza; 25-o„tirg„ich do„ngliklari; 26-
son; 27-tizza; 28-sakrash bo„g„ini; 29-dum popigi; 30-boldir. 
 
Shuningdek  tashqi  tana  tuzilishi  hayvonning  yoshiga;  mustahkamligi  va 
sog„ligi; rivojlanganligi; zoti; muayyan xo„jalikda oziqlantirish va saqlash usullari; 
tirik  vazniga  bog„liq  bo„ladi.  Hayvonlar  tashqi  tuzilishi  faqat  uning  mahsuldorlik 

---

 
14 
yo„nalishini  aniqlab  berishi  mumkin,  lekin  mahsulot  miqdori  va  sifatini  belgilab 
bera olmaydi. 
Hayvonlar tashqi tuzilishi hayvonlarni  baholashda va tanlashda alohida o„rin 
to„tadi.  Nasldor    hayvonlar  yaxshi  rivojlangan,  mustahkam  va  sog„lom    tanaga, 
ikkilamchi  jinsiy  belgilar  bo„rtib  turishi,  tanasining  alohida  qismlari  mo„tanosib 
bo„lib mahsulot yo„nalishiga mos bo„lishi kerak. 
Hayvonlar  ekstereri  ularning  yoshi,  jinsi  asosida  alohida  tana  qismlarining 
rivojlanishiga qarab qo„yidagi  usullar  yordamida  aniqlanadi:  ko„z  bilan  chamalab, 
o„lchash, tana  indekslarini hisoblash, grafik va rasmga tushirish bilan o„rganiladi. 
Ko„z  bilan    chamalab  baholashda  tananing  mo„tanosibligi  va  alohida  tana 
qismlarining rivojlanishi, umumiy  ko„rinishi aniqlanadi. Bu yo„l  bilan hayvonning 
o„z mahsulot yo„nalishiga mosligi va foydalanish  imkoniyatlari belgilanadi. Ushbu 
usulning  kamchiligi  uning  sub„yektivligida,  ya‟ni  hayvonning  barcha  ijobiy  va 
salbiy belgilarini aniq baholash imkoniyati yo„q. 
Ko„z  bilan    chamalab  baholashda  punktir  yoki  ball  tizimi  ancha  aniq 
hisoblanadi. Sut va sut-go„sht yo„nalishidagi buqalarning 5 yoshgacha har yili, 1 va 
3  laktatsiya  yoshidagi  sigirlarni  laktatsiyasining  2-3  oylarida  baholanadi.  Agar 
hayvon  hayoti  davomida  ekstereri  bo„yicha  baholanmagan  bo„lsa  navbatdagi 
bonitirovka davomida baholanishi mumkin.  
Buqalarni  ekstereri  bo„yicha  30  ballik,  sigirlar    10  ballik  shkala  asosida 
baholanadi. Yosh qoramollar ham 10 ballik shkala bo„yicha baholanadi. 
Tanani  alohida  qismlarga  bo„lib  o„rganish  ko„z  bilan  chamalab  baholash 
samaradorligini oshiradi. Qoramol tanasi qo„yidagi tana qismlariga bo„linadi: boshi 
va  buyni,  ko„kragi,  yag„rin  va  beli,  tananing  o„rta  qismi,  orqasi,  yelin  va 
so„rg„ichlar,  oyoqlar.  Shu  qismlarning  ijobiy  ko„rsatkichlari  va  nuqsonlarini 
jamlash natijasida ekstererga bus-butun baho berish mumkin.  
Qoramollarning  ekstererini  o„rganishda    ularning  tana  qismlarini    o„lchash 
bilan aniq ma‟lumotlar olish mumkin. 
Asosiy  o„lchamlar:  yag„rin  balandligi,  bel  balandligi,  dumg„oza    balandligi, 
o„tirg„ich  do„ngliklari  balandligi,  ko„krak    kengligi,  ko„krak  chuqurligi,  tananing 
to„g„ri uzunligi, tananing qiya uzunligi, yonbosh suyaklari kengligi, ko„krak va kaft 
aylanasi.  Ushbu  o„lchamlar  Lidtin  tayog„i,  Vilkens  sirkuli    va  o„lchov  lentasi 
yordamida  olinadi.  O‟lchamlarni  to„g„ri  olish  ularning  o„lchash  nuqtalarini  aniq 
bilish va asbobdan oqilona foydalanishga bog„liq.  
Hayvon  to„g„ri,  xolis,  erkin  tekis  joyga  qo„yilib  o„lchanadi,  uning  asosida  u 
yoki bu tana qismining rivojlanishi haqida fikr   yuritiladi.  
Tana  indekslarini  hisoblash  asosida  uning  xususiyatlarining  yaqqol  foizlarda 
ifodalanadi.    Tana  indeksi  deb  bir  yoki  bir  necha  o„lchamning  boshqa  o„lchamga 
nisbatini foizlarda ifodalanishiga aytiladi. Indeks ko„rsatkichiga qarab har bir tana 
qismining  rivojlanishiga  xolis  baho  berishi  mumkin.  Qoramollarda  10  tana 
indekslari hisoblab chiqarildi.  

---

 
15 
Grafik  usulda  hayvonlarning  tana  o„lchamlari    ko„rsatkichlari  bir-biriga 
solishtirib  chizgida  ifodalanadi.  Ushbu  usul  ayrim  hayvonlar,  guruh,  poda, 
yo„nalish,  qator,  oila,  zot  hayvonlarning  eksterer  xususiyatlarini  solishtirib  ko„rib 
xulosa chiqarish imkonini beradi. 
Rasmga  tushurish  asosida  hayvonning  tana  tuzilishi  xususiyatlarini  xohlagan 
mahalda  o„rganish  mumkin.  Ayniqsa  buqalarni  avlodlarining  mahsuldorligi 
bo„yicha baholashda yosh buqachalar  katta miqdorda urug„ olib muzlatilib o„zlari 
go„shtga  topshirilib  yuboriladi.  Qizlarning  mahsuldorligi  hisoblangandan  keyin 
buqa yaxshilovchi deb tan olinsa, sigirlarga juftlashda rasm asqotadi. 
Ekstererning o„zgarishi hayvonning  yoshiga, jinsiga, oziqlantirish va saqlash 
sharoitiga bog„liq.  
Chirvinskiy-Maligonov qonuniyati-ma‟lum davrda yetarli oziqlantirmaslik shu 
davrda jadal o„sadigan a‟zo va qismlarning rivojlanishga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. 
Interer  –  hayvonlarni  tanasining  tuzilishi  (ularning  ichki  morfofiziologik 
xususiyatlari).  
Tana  tashqi  tuzilishi  va  a‟zo,  to„qimalar  faoliyati  bir  biri  bilan  o„zviy 
bog„langandir,  shu  boisdan  hayvonlarning  interer  farqi  mahsuldorlik  yo„nalishini 
aks ettirib, ularning sog„ligini belgilaydi. 
Bir zotga  mansub (qora-ola) go„shtdorlik tomonga  og„gan  sigirlarning vazni 
719 kg, oylik suti 304 kg bo„lgani holda, sutdor tip sigirlarning vazni 664 kg oylik 
suti 571 kg ni tashkil qilib, qoni eritrotsitlar bilan ko„proq tuyingan(7,46 mln/mm³ I 
guruhda  esa  6,75  mln/mm³)  bo„lgan.    Sermahsul  sigirlarda  eritrotsitlar  va 
gemoglobin  miqdorining  kamligiga  qaramasdan  yurak  urishi  va  nafas  olishining 
tezligi ularda modda almashuvining yuqoriligidan dalolat beradi. 
L.V.  Bogdanov  tanada  aylanayotgan  qon  miqdori  bilan  sut  mahsuldorigini 
ijobiy  korrelyativ bog„lanish isbotlangan.   
Muhim  interer  ko„rsatkichlardan  yelindagi  to„qimalar  nisbati  hisoblanadi, 
sersut  sigirlarda  yelin  75-80%  bez  to„qimalaridan,  faqat  20-25%  biriktiruvchi  va 
yog„  to„qimalardan tashkil topadi. 
Sut  yo„nalishidagi  sigirlar  terisi  yupqa  bo„lib,  teri  osti  yog„  qatlami  kam 
bo„ladi, bu ko„rsatkich go„sht yo„nalishidagi qoramollarda qalin bo„ladi. 
Ovqat  hazm    qilish  a‟zolarining  hajmi  va  faoliyati  sut  yo„nalishidagi 
qoramollarda yaxshiroq  rivojlanganligi aniqlangan. 
Go„shtning sifati uning morfologik, kimyoviy tarkibi va gistologik tuzilishiga 
bog„liq. Muskul, yog„, suyak va biriktiruvchi to„qimalar nisbatiga qarab go„shtning 
sifati belgilanadi. 
Go„sht  tolalarining  ingichkaligiga,  ular  orasida  yog„  pardalarining  borligini 
gistologik  usul bilan aniqlash go„sht sifati haqida fikr yuritish imkoniyatini beradi. 
Chopqir  otlarda,  serjun  qo„ylarda,  go„shtdor  cho„chqalarda,  sertuxum 
tovuqlarda  qon  oqsilining  yuqoriligi,  eritrotsitlar  sonini  ko„pligi,  qonning 
gemoglobin bilan yaxshi tuyinganligi ularda modda almashuvining tez kechishidan 
dalolat  beradi.  

---

 
16 
Interer  ko„rsatkichlari  hayvonlarni  baholashda,  mahsulot  yo„nalishini 
belgilashda,  sog„ligi sharoitga moslashuvini aniqlashda muhim o„rin to„tadi.