Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshohiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
26
YuBORGANLARINING BAYoNI
Vaqtekim, xon hazratlari Murtazobiyni Qaufmanning tarafiga yubordilar, necha muddat o‘tub,
ondin hech xabar bo‘lmadi. Eshittilarkim, Rusiya askari ikki tarafdin kelur ermishlar. Tamomi umaro
va arkoni davlatni jam’ qilib maslahat etib, Muhammadmurod devonbegini Chovdar va Qo‘klong va
Uzbakiya lashkaridin bir jamoag‘a bosh etib, yonig‘a Mahmud yasavulboshi va Ya’qubboy qalmoqni
qo‘shub Kaufmanning tarafigakim, sharq tarafidin yurush etib erdi, yubordilar va Eltuzar inoqni yamut
va imroli va o‘zbakiya lashkaridin olti ming kishi bila yonig‘a Brbo mehtarni qo‘shub Qo‘ng‘irot
tarafiga yubordilar. Va Amir to‘ra bila Muhammadrizo to‘raning yonlarig‘a ikki ming miqdori navkar
qo‘shub Hazoraspga yubordilar. Bular Hazoraspga borib tavaqquf etdilar. Inoqbek lashkar bila azm
etib Xojaeliga bordi. Ammo, vaqtekim, devonbegi Kaufmanning qarshusig‘a ravoi bo‘ldi, Jayhundin
o‘tub Uch ujoqg‘a bordi. Ammo, Buxoro tavobeotida Xol otaning yonidin to Jayhun kanorig‘a
kelguncha bir qum va dasht bor erdi, Kaufman ul yerning yovuqig‘a kelib erdi. Devonbegi Uch ujoqda
lashkar ulug‘lari va turkman kadxudolari bila ittifoq etib, lashkardin ikki yuz yigitni intixob etib olib
Rusiya lashkariga shabxun urmoqg‘a
120
yubordilar. Ivanuf Odam qirilg‘on quduqlarining yovuqig‘a
kelib erdi. Bular olarg‘a duchor bo‘lub, andak urushub har tarafdin bir necha kishi qatl bo‘ldi. Ondin
so‘ng bular olardin ayrilishib kettilar. Ammo yo‘lda Kaufmanning lashkariga quduqlarning suvlari
vafo qilmay, ko‘p tevalari talaf bo‘lub, olti yuz kishi bilan bir miqdor tevani suv uchun Odam
qirilg‘onning quduqlarig‘a yuborib erdi. Mazkur yigitlarning sardori Jomli Sodiqgul erdi. Bu holdin
ogoh bulub, filhol, borib quduqni olib turdi. Ammo bularning izlaridin yana uch yuz yigit kelib
bularg‘a yor bo‘lub erdilar. Besh yuz miqdori bo‘lub turub erdilar. Ruslar bexabar quduqning qaribig‘a
kelganda, bular bayakbor hujum etib borib oralashib, dalerona hamlalar etib, ruslardin ko‘p kishini qatl
etdilar va bulardin Ko‘hnali usta Pirniyoz degan bir ohangar
121
yigitga kim bag‘oyat bahodir kishi erdi,
o‘q tegib yiqildi. Chun bularnnng yarog‘lari yaramasdur, Rusiyaning navijod
122
yarog‘larining
zarbatlariga tob keltura olmay shikast topib ketdilar.
Kaufman Jayhun nahrining bir milligiga kelganda, tamomi o‘zbak va turkman otlilari kelib
Kaufmanning to‘rt tarafidin ot qo‘yub urush boshladilar. Rusiyadin ko‘p otu teva va odam halok
bo‘ldi. Oxir, Rusiya askari yana navijod yarog‘larning ionatlari bila Xorazm lashkariga shikast berib,
Jayhun kenorig‘a chiqdilar va Jayhunni mundog‘ vus’at
123
bila oqib turg‘onin ko‘rub hayron bo‘ldilar.
Devonbegi olarni ko‘rub tamomi lashkari bila ohista-ohista Jayhunnn yoqalab qayta berdi. Kaufman
ham izlaridin narm-narm
124
kela berdi. Devonbegi Toshsoqo tushig‘a kelganda Jayhunning janub
tarafiga o‘tub buyurdi: to‘pchilar Rusiya askarining taraflariga ko‘p to‘p otdilar. Kaufman daryodni bir
miqdor kema topib, askarin Jayhundin o‘tkarmakka muqayyad bo‘ldi. Ul vaqtda olarg‘a Xorazm
lashkaridin hech dastburd yegmay, tamomi askarin osudaliq bila Jayhundin o‘tkardi. Ondin so‘ng
Kaufman bildikim, emdi Xevaqg‘a borg‘uncha onga muqovamat etgudek
125
kishi yo‘qdur. Dalerona
yo‘lg‘a kirib kela berdi. Bir oqshom daryoning yovuqida yotib erdilar. Yarim oqshomda daryo toshib,
askarni suv bosibdur. Kaufman sarosima bo‘lub chiqib buyurdi: askar yuz mashaqqat bilan ahmolu
asqollarnn suvdin olib chiqibdurlar.
Kaufman elga xabar etibdurkim, ma’qulotu mashrubotdin
126
har nima bo‘lsa, kelturub askarga
sotabersunlar. Vagarna, asar toroj etib roygon olurlar. Ahlts Fatang noiloj bo‘lub arobalarg‘a nonu arpa
va alafu
127
qo‘y va tovuqu yumurta
128
va tutdek nimarsalarni yuklab keltura berdilar. Ruslar baholarin
120
Shabxun urmoq—dushmanga tunda to‘satdan hujum etmoq
121
Ohangar — temirchi.
122
Navijod—yangi yaratilgan.
123
Vus’at—kenglik.
124
Narm-narm—seknn-asta.
125
Mukovamat etgudek—qarshilik qilgulik, kuchda tenglashgulik.
126
Ma’qulotu mashrubot—iste’mol qilinadigan narsalar.
127
Alaf—o‘t.
