Z islomov, D. Rahimjonov, J. Najmiddinov

BUDDIZMLIKTE MUQADDES TEKSTLER
Buddizmliktiń 
muqáddes 
deregi 
«Tripitaka» 
(sanskritshe «Úsh sebet danalıq») úsh úlken bólimnen 
ibarat.  Birinshi  bólim — «Vinaya-pitaka»  (sanskritshe 
— «Ádep-ikramlılıq  normaları  kitabı»)  buddizmli-
ler  jámááti  «sangxa»  quramına  kiriw  tártibi,  monax 
(diniy  xızmetker)  lardıń  minez-qulqı  hám  de  diniy 
kórsetpelerge  boysınıw  nızam-qaǵıydaları  hám  oǵan 
ámel  etpegen  jaǵdaylarda  beriletuǵın  jazalar  sıpatla-
masın  óz  ishine  aladı.
Ekinshi  bólim — «Sutta-pitaka»  (sanskritshe — 
«Duwalar  kitabı»)  kólemi  jaǵınan  eń  úlkeni  esap- 
lanadı.  Onda  tiykarınan  «tórt  tiykarǵı  haqıyqat» 
haqqında  sóz  etiledi.  Budda  táliymatı  shákirtleri  ti-
Bodxisatva, 
Dalvarzintóbe 
III ásir.

---

43
linen  tımsal,  sáwbet,  násiyat,  ápsana,  hikmetli  sóz, 
dástanlar  formasında  bayan  etilgen.  Sonday-aq,  usı 
bólimde  Budda  jámááti  («sangxa»)  niń  dúzilisi  hám 
onıń  shákirtlerine  tiyisli  maǵlıwmatlar  da  keltiriledi.
Úshinshi  bólim — «Abxidxarma-pitaka»  (sanskrit-
she — «Diniy-filosofiyalıq  máseleler  kitabı»)  da  diniy 
táliymattıń  tiykarǵı  qaǵıydaları  sáwlelenip,  buddizm 
ámeliyatınıń  filosofiyalıq  mazmun-mánisi  ashıp  be-
rilgen.  Tekst  jazılıw  uslubı  hám  tili  quramalılıǵı 
ushın  buddizm  monax  (diniy  xızmetker)  ları  olardı 
tek  ǵana  ustazlarınan  tálim  alıw  jolı  menen  ózles-
tirgen.
«Tripitaka»  tekstlerine  waqıt  ótiwi  menen  ózge-
risler,  dúzetiw  hám  qosımshalar  kirgizilgen.  Bun-
day  ózgerisler  buddizmde  ózine  tán  jónelisler  payda 
bolıwına  tiykar  jaratqan.
«Tripitaka»  nıń  dáslepki  teksti  sanskrit  tilinde 
jazılǵan  bolsa  da,  waqıt  ótip  tiykarǵı  tekstler  joǵalıp 
ketkeni  ushın  tek  ǵana  tibet,  qıtay  hám  yapon  tille-
rine  awdarılǵan  úlgileri  saqlanıp  qalǵan.  Mazmunı 
jaǵınan  «veda»  (sanskritshe — muqáddes  bilim)  hám 
brahmanlı  filosofiyalıq  kózqaraslarǵa  qatnası  joq 
buddizm  derekleri,  óziniń  ulıwma  xalıqlıq  uslubtaǵı 
talqılanıwı  menen  ápiwayı  xalıqqa  túsinikli  bolǵan. 
Mısalı,  «mahayana»  mine  usı  ózgeshelikleri  sebepli 
buddizmdi  Qubla  hám  Qubla-Shıǵıs  Aziyaǵa  jayılı-
wın támiyinley alǵan. Biziń eramızdıń birinshi ásiri- 
nen  baslap  buddizm  Qıtay,  Koreya,  Yaponiya,  Shri-
Lanka,  Birma,  Tailand,  Vetnam,  Kambodja,  Laos 
shegaralarına  shekem  jetip  barǵan.
«Nirvana»  sanskritshe — «solıw»,  «óshiw», 
«rupaloka»  sanskritshe — jánnet, 
«kamaloka»  sanskritshe — «dozaq»,  «eń  tómen  álem». 
«Tripitaka»  sanskritshe — «Úsh  sebet  danalıq». 
Budda 
bilim  arqalı 
azap-aqıret-
lerden  qutılıw 
múmkin  ekenli-
gin  uqtırǵan. 
Buddizm 
danıshpanlar 
pikirinshe, 
hárbir  insan 
júdá  kóp  sawaplı 
hám  jaqsı  isler 
islewi  arqalı 
Buddaǵa 
aylanıwı 
múmkin. 
Buddizmlik dininiń 
nıshanı «Dhar-
machakra». Ol 
«Nızam degershigi» 
dep te ataladı.

---

44
Buddanıń  84  mıń  násiyatı  108  tomnan  ibarat 
«Kangyur» da, onıń túsinik hám mánisi 225 tomnan 
ibarat  «Tengyur»  de  sáwlelengen.  Sonday-aq,  Bud-
dizmniń  ómirine  baǵıshlanǵan  hám  biziń  eramızdıń 
II  ásirinde  jazılǵan  «Maxavosu»,  biziń  eramızdıń 
II — III  ásirlerinde  jazılǵan  «Lalitavistara  («Bud-
danıń  ómiri»)»,  buddizm  filosofı  Ashvagxosha  táre-
pinen  biziń  eramızdıń  I — II  ásirlerinde  jaratılǵan 
«Buddxacharita»,  biziń  eramızdıń  I  ásirinde  jazılǵan 
«Abnixishkramansutra» hám «Nidanakatxa», «Dham-
mapada»  («Dharma  jolı»,  «Buddanıń  pikir-ideyaları») 
sıyaqlı  shıǵarmalar  buddizmniń  áhmiyetli  derekleri- 
nen  esaplanadı.