Z islomov, D. Rahimjonov, J. Najmiddinov

Dzen buddizm V — VI ásirlerde Qıtayda pay-
da  bolǵan  mahayana  baǵdarındaǵı  mektepler-
den  biri.  Onıń  tiykarın  salıwshı  ápsanaǵa  ay-
lanǵan  monax  (diniy  xızmetker)  Bodxudxarma 
esaplanadı.  «Dzen»  (latınsha — mediataciya, 
pikirdi jámlew, dıqqat penen baqlaw) buddizm-
niń  tiykarǵı  ózgesheligi  sonda,  onda  diniy  úgit 
hám  nızam-qaǵıydalardı  yadlaw  ornına  erkin 
pikirlewge  ayrıqsha  itibar  berilgen. 
Dzen  buddistler  fizikalıq  miynet  etiw,  kór-
kem  óner  túri  menen  shuǵıllanıwǵa  úlken  áh-
miyet  beredi.  Dzen  buddizmde  sırqı  dúnyadan  úzi-
lip,  máńgi  táshwishlerden  shetleniw  hám  pikirin  bir 
orınǵa  jámlewge  ayrıqsha  itibar  berilgen.
Házirgi  waqıttı  dúnyada  dzen  buddistler  10  mil-
lionnan  artıq,  olardıń  85  procenti  Yaponiyada  ja-
saydı. Házirde Yaponiyada dzen ibadatxanaları diniy, 
siyasiy  hám  mádeniy  orayǵa  aylanıp,  jaslardıń  tur-
mıs  tárzi,  iskerligine  úlken  tásir  kórsetpekte.  Ásire-
se,  dzen  óneri  qıtay  hám  yapon  mádeniyatı  dástúrle-
ninen  birine  aylanǵan.
Lamaizm  (tibetshe — eń  ullı)  VII — XIV  ásirlerde 
Tibette  mahayana  baǵdarı  tásirinde  júzege  kelgen. 
Muqáddes  kitaplar  «Kangyur»  hám  «Tengyur»  de 
bayan  etilgen  barlıq  nızam-qaǵıyda  hám  talaplar  la-
maizm  iseniminiń  tiykarın  quraydı.  Lamaizm  táliy-
matı  boyınsha  insan  tek  ǵana  lamalar  járdeminde 
kúshke  iye  boladı,  gúnálarınan  páklenedi,  lamalar 
járdemisiz  ápiwayı  adamlar  jánnetke  túse  almaydı. 
Buddanıń  Jer  júzine  jáne  qaytıwı  hám  dúnyada 
ádillik  ornatıwına  isenim  lamaizm  táliymatında  áh-
miyetli  orın  iyeleydi. 
Qudaylardıń  jerdegi  wákili  esaplanǵan  lamalarǵa 
hám  dúnyalıq  hákimiyatqa  sózsiz  boysınıw,  ibadat 
hám  úrp-ádetlerdi  dábdebeli  ótkeriw,  muqáddes  ki-
Budda ruwxanıyler 
menen. 
Fayaztóbe. 
Biziń eramızdıń 
I — II ásirler.
Qáte  hám 
kemshilikle-
rińdi  kórsetip, 
saǵan  urısqan 
danıshpannıń 
eteginen  bek-
kem  tut.  Ol 
ǵáziynege  baǵ-
darlap  atırǵan 
jol  basshıǵa 
uqsaydı  hám 
sen  hesh 
qashan  kem 
bolmaysań. 
Budda 

---

47
taplar  mazmunın  teatrlastırılǵan  tamashalarda  sáwle-
lendiriw  lamaizmge  tán  ózgeshelik  esaplanadı.  Adam 
óltiriw, urlıq, ótirik kórsetpe beriw, jala, ǵıybat, ótirik 
sóylew,  ashkózlik,  kek  saqlaw,  zina  etiw  lamaizmde 
de  awır  gúná  sanaladı.
«Lamaizm»  tibetlilerdiń  tiykarǵı  dini  esaplanadı. 
Tibette  3000  nan  artıq  buddizm  ibadatxanaları  bar. 
Sonday-aq,  Lamaizm  Rossiyanıń  Buryatiya,  Tuva, 
Altay  usaǵan  aymaqlarında  da  keń  tarqalǵan.
Neobuddizm  XX  ásirdiń  40 — 50-jıllarınan  baslap 
keń  tarqala  baslaǵan  aǵım  bolıp,  Birma,  Tayland, 
Laos,  Vetnam  jergilikli  zıyalılardıń  azatlıq  hám  mil-
liy oyanıw háreketi menen baylanıslı. Onıń tiykarında 
jańa  zaman  talabına  juwap  bere  alatuǵın  dóretiwshi-
lik  ideyalardı  úgit-násiyatlaw  usaǵan  máseleler  jatadı. 
Aqıl-sananıń  áhmiyetsizligi,  dinniń  qutqarıwshılıǵı 
atap  ótilip,  buddizmlik  ideyaların  túsindiriwde  bi-
liw  teoriyası  usıllarınan  paydalanıladı.  Milliy  azat-
lıq  gúresinde  belsene  qatnasqan  neobuddizm  aǵımı 
diniy-reformashılıq  háreketi  kúsheyiwine  úlken  tásir 
kórsetken.