Jismoniy tarbiya

Epchillikni  tarbiyalashning  manba  va  uslubiyoti
Epchillik,  b irin c h id a n ,  yangi  m u rak k a b   koordinatsiyali 
harakatlar  tez  va  mustahkam  o ‘zlashtirib  olish  qobiliyatiga  (tez 
o 'r g a n is h   q o b iliy ati)  va  ik k in c h id a n ,  sh a rtn in g   b ird an ig a 
o'zgarishi  asosida  h arak a t-fao liy atlarn i  tezd a  qayta  tiklash 
qobiliyati  sifatida  aniqlanadi.  Epchillikni  tarbiyalashda  harakat 
analizatorlari  funksiyasining  takomillashuvi  katta  ahamiyatga  ega. 
Odamni  aniq  harakat  tezligiga  qobiliyati  q an ch a  yuqori  b o is a , 
u  yangi  harakatlarni  tez  o ‘zlashtirib  oladi.
Koordinatsiyali  qobiliyatni  rivojlantirishga  yordam  beruvchi 
h a r  xil  b o y   m a s h q la rn in g   arsenali  —  h a rak a tli  va  sport 
o ‘yinlari,  gimnastika,  akrobatikadir.
S h un in g   u c h u n   b u n d ay   m ash q lar  o ‘q uvchilar  jism o n iy  
tarbiyasida  eng  ko‘p  q o ‘llaniladi.  Shu  manbalar  epchillikning 
rivojlanishiga  b u tu n lay   yo rd am   beradi.  Maxsus  epchillikni 
tarbiyalash  tavsifi  b o ‘yicha  musobaqa  mashqlariga  yaqin  b o ‘lgan 
tayyorlov  mashqlarini  qoMlash  orqali  amalga  oshiriladi.
Epchillikni  tarbiyalash  samarasi,  xususan,  kichik  va  o ‘rta 
m a k tab   y o sh larid a  h a ra k a tn in g   ja d a l  rivojlanishi,  k o ‘rish, 
eshitish,  taktil  (tana  sezgirligi)  va  boshqa  analizatorlarning 
rivojlanishi  jarayonida  kuzatiladi.
Maktab  darsida  va  mashq  soatlarida  epchillik  mashqlari 
tayyorlov  va  asosiy  qismning  boshida  bajarilishi  lozim.  Toliqish 
sharoitida  epchillik  oz  samara  bilan  rivojlanadi.
M u s k u l  k u c h l a n is h   d if f e r e n s i y a s in i  ta k o m i l l a s h t i r i s h  
u c h u n   quyidagi  mashqlarni  tavsiya  qilish  mumkin: \  1)  turgan 
joyidan  uzunlikka  sakrash,  topshirilgan  masofaga  uch  hatlab 
sakrash;  2)  belgilangan  balandlikka  k o ‘p  sakrash;  3)  belgi- 
lan g an  m asofaga  va  m o ‘ljalga  ( t o ‘ld irm a   t o ‘plar,  te n n is , 
basketbol  va  boshqalar)  t o ‘plarni  uloqtirish.
Qobiliyatni  takomillashtirish  u ch un   mashqlarni  differen- 
siyalash  zarur:  1)  ( q o ‘lni,  o y o q n i)  b elg ilan g a n   va  belgi- 
lanmagan  h am da  topshirilgan  burchakka  (30,  45,  60,  90,  120° 
ga)  k o ‘tarish,  ko‘zni  yumib  va  harakat  am plitudasini  yax- 
shilash  bilan;  2)  m a ’lum  qadam   sonini  bosish,  m a ’lum  masofa 
b o ‘lagida  (0,  20,  50,  60,  100  m)  burilishlar.
H a r a k a tn i  vaq tg a  n is b a ta n   d ifferen siy alash   m ash q lari: 
1)  h a r   xil  harakatlarni  q a t’iy  m a ’lum  vaqt  ichida  bajarish
64

---

(yurish,  yugurish,  sakrashlar,  uloqtirishlar,  um um iy  rivojlim- 
tirish  mashqlari);  2)  topshirilgan  vaqt  ichida  erkin  mashqlarni 
bajarish  kombinatsiyasi;  3)  m ashqni  an iq   tezlikka,  kuchga 
ko‘p  marotaba  takrorlash.
H a m m a   m a s h q la r   h a r  xil  dastlabki  h o la td a n ,  h a r   xil 
yo‘nalishlarga,  har  xil  oxirgi  holatga  qarab  bajariladi.
M uvozanatni  saqlash  funksiyasini  takomillashtirish  uchun 
quyidagi  mashqlar  tavsiya  qilinadi:  1)  bir  oyoqda  turish  (ochiq 
va  berk  ko‘z  bilan,  b o ‘sh  oyoqning  har  xil  holatlari  bilan, 
cheklangan)  tayanch  m aydonida  muvozanatni  y o ‘qotguncha  va 
h a r   xil  b a l a n d l i k d a ;   2)  g i m n a s tik   s k a m e y k a d a   h a r   xil 
mashqlar  (gimnastik  o'rindiqning  raxida,  yakkacho‘pda,  to ‘p, 
tayoq,  cham baraklar  va  ularsiz):  o ‘yinlar,  estafetalar,  t o ‘siqlar 
paykalida  bir  yoki  ikki  oyoqlab  muvozanatni  ushlash  unsurlari 
bilan;  3)  o ‘z  atrofida  bir  n echa  m arta  aylangandan  so‘ng, 
k o ‘zni  berkitgan  h o ld a  h a r  xil  uzunlikdagi  masofani  bosib 
o'tish.
Epchillikni  rivojlantirish  bilan  birga  b o ‘shashish  qobi- 
liyatini  takomillashtirish  zaair.  Bunda  qaram a-qarshi  mashqlar 
katta  samara  beradi:  muskul  guruhlarining  maksimal  kuchla- 
nishi  h am d a  b o ‘shashishi.  Masalan,  1.  Dastlabki  holat:  q o ‘llar 
yonda,  q o i   muskulini  va  yelka  kamarini  maksimal  tarang  qilib, 
b arm o q lar  m usht  holda  bukilgan,  q o ‘l  muskullari  va  yelka 
kamarini  b o ‘shashtirib,  qo'llar  pastga  tushiriladi.
Shu  tamoyil  asosida  anjom-uskunali  va  anjomsiz  m ashq­
larni  tanlab  olish  mumkin.