Jismoniy tarbiya

Umumiy  tavsif
J is m o n iy   h a r a k a t  sifatlari  d e g a n d a ,  h a r a k a t  fao liy atn in g  
sifat  xususiyatlari:  kuch,  tezlik,  chidamlilik,  epchillik va b o ‘g ‘inlar 
harakatchanligi  tushuniladi.
Ikkala  term in  „harakat"  va  „jismoniy  sifatlari11  jismoniy 
tarbiya  haqidagi  fanda  bir  huquqqa  ega.  Chunki  har  xil  omil- 
larda  diqqatni  uyg‘unlashtiradi.  Harakatni  boshqarish  markaziy 
nerv  regulatori  jarayoni  nuqtayi  nazaridan  „harakat  sifatlari11 
te rm in i  q o ‘llaniladi.  Agar  h a ra k a tn in g   b io m cx an ik   xarak- 
teristikasi  ajratilmoqchi  bo'linsa,  „jismoniy  sifatlar11  termini 
q o ‘llaniladi.  Nihoyat,  harakat  faoliyatining  sifat  xususiyatlari 
k o ‘rib  chiqilsa,  fiziologik  va  psixologik  nuqtayi  n azardan, 
uchinchi  term in  —  „psixom otor  sifat"  qo'llaniladi.
H a r a k a t  s if a tla r n i  m u s ta q il  g u r u h la r g a   bo* I ish  q ab u l 
qilingan:  tezlik  sifati,  kuch  sifati,  chidamlilik  sifati  va  boshqalar. 
Lekin  qator  sifatlarda  psixofiziologik  mcxanizm,  o'xshashliklar 
m av ju d.  U m u m i y   k o m p o n e n t   va  m e x a n i/.m n in g   h a r   xil 
sifatlarini  qidirishlik  u larn in g   diffcrcnsiatsiyasiga,  tarkibini 
aniqlashga  olib  keladi.  Avval  oddiy  hisoblangan  b a’zi  sifatlar 
hozir  bir-biriga  bog‘liq  b o llmagan  eng  oddiylarga  b o ‘linadi. 
Hozirgi  vaqtda  faqat  qonuniy  tasnifni  beribgina  qolmasdan, 
aniq  har  xil  sifat  mexanizmining  vujudga  kelishini  ham  aniqlab 
b o lm a y d i.  Harakat  sifatlari  tuzuvchi  kom ponentlar  o ‘rtasida
59

---

u m u m iy   va  maxsus  komponentlarni  ajratish  zarur.  Umumiysi 
bir  qancha  harakat  sifatlarga  tegishli  (masalan,  iroda  sifatli, 
chidamlilik).  Maxsus  kom ponent  biror-bir  sifatning  o ‘ziga  xos 
shartli  hisoblanadi.
Harakat  sifatlarini  oddiy  va  murakkabga  ajratish  maqsadga 
muvofiq.  Oxirgisi  masalan,  epchillik  va  m oljalga  olish  murakkab 
sifatlarga  kiradi.  Psixik  sifat  komponentiga  nishonga  olish,  k o ‘z 
o'lchovining  sifati  kiradi.  Oddiy  va  murakkab  harakat  sifatlariga 
basketbolchi  rivojlantirish  bosqichlari  orqali  o ‘tadi.  Boshlan- 
g ‘ich  bosqichda  bir  sifatni  rivojlantirish  asosida  boshqa  bir  sifat 
o ‘sishi  vujudga  keladi.  Keyinchalik  boshqa  bir  sifatning  o ‘sishi 
ikkinchi  bir  sifatning  (jism oniy  m a sh q lar  aloqadorligining 
buzilishiga)  o ‘sishini  torm ozlaydi.  Bunday  holning  vujudga 
kelishida  m a ’lum  bir  mexanizmni  anaerob  va  aerob  jarayoni 
o ‘rtasidagi  a n to g o n iz m   (q a ra m a -q a rs h ilik la r)  b ir  sifatning 
rivojlanishi  ikkinchisining  rivojlanishini  sekinlashtiradi.
H a rak at  sifatlar  yoshlarga  qarab  geteroxronlik  (h a r  xil 
v aqtd alig i)  bilan  x ara k te rla n a d i.  D e m a k ,  h ar  xil  h arak a t 
sifatlar  har  xil  yoshlarda  o ‘zining  maksimal  rivojlanishiga  ega 
b o ‘ladi  (masalan,  tezlik  sifatlari  13— 15  yoshda,  kuch  sifatlari 
25—30  yoshlarda  vujudga  keladi).
H arakat  sifatlari  har  to m o n g a  y o ‘nalishining  o ‘zgarishi 
jinsiy  organlarning  yetilishi  davrida  ko ‘rinadi.  Bu  davrda  kuch 
tezligi  sifatning  rivojlanish  sur’ati  tez  ortadi,  harakat  koordi- 
natsiyasi  sekinlashadi  yoki  vaqtincha  to ‘xtaydi.  Bu  neyrodina- 
mikaning  o ‘zgarishi  bilan  bog‘liq:  q o lzg‘alishning  ortishi,  nerv 
jarayonining  harakatchanligi,  kuch  — tezlik  sifatining  k o ‘rinishi 
va  koordinatsiya  imkoniyatini  tormozlash.