Синтаксис

Sodda va tarkibli kesimlar. 

 

Kesim tuzilishiga ko`ra ikki xil bo`ladi: 

 

1) Sodda kesim;        2)tarkibli (sostavli)kesim 

 

Yakka  bir  negizli  so`zlar  bilan  ifodalangan  kesim  sodda  kesim  bo`ladi.  Sodda  kesim.qaysi 

so`z turkumi bilan ifodalanishiga ko`ra, ikki xil: sodda fe`l kesim va sodda ot kesim. 

 

Sodda  fe`l-kesim  fe`lning  tuslangan  shakllari  bilan  yoki  tuslanmagan  shakllari  bilan 

tuslanmagan  ravishdosh  bilan  ifodalanadi.  Masalan:  Ot  yiqilayotganda  Humoyun  oyoqlarini 

uzangidan  chiqarib,  egardan  qumga  sakradi.  (P.Qodirov.)  Ko`kda  oq  bulut  karvonlari  yal  —ov 

suzsa —da, quyosh hamomat bilan chaqnab ko`tarildi.(Oybek) 

 

Sodda  ot  kesim  ot,sifat,  son,  olmosh,  ravish  va  fe`lning  harakat  nomi  shakli  bilan 

ifodalanadi.  Masalan:  Bu,  ehtimol,  ona  suti  bilan  kirgan  g`ayrishuuriy  bir  tuyg`udir.  (P.Qodirov.) 

Endi navbat sizniki. (P.Qodirov). 

 

Tarkibli  (sostavli)  kesim  mustaqil  so`z  bilan  yordamchi  so`zning  birikishidan  tuziladi. 

Tarkibli, kesim odatda so`zning analitik shakli bilan ifodalanadi. 

Masalan, Avaz chopib keldi — yu lieykani akasining qo`lidan yulib olib, sindirib tashladi. 

 

Tarkibli kesimlar ham ifodalanishiga ko`ra sodda kesimlar singari ikki xil bo`ladi: Tarkibli 

fe’l kesim, tarkibli ot kesim. 

 

Tarkibli fe`l-kesim ikki yoki undan ortiq negizdan tuzilgan fe`llar bilan ifodalanadi. Bunda 

o`zining ma`nosini saqlagan etakchi fe`l hisoblanadi, qolganlari esa ko`makchi fe`l bo`lib,  etakchi 

fe`ldan  anlashilgan  xarakat,  holatga  qo`shimcha  ma`no  orttiradi.  Unda  etakchi  fe`l  asosan 

ravishdosh shaklda bo`ladi, ba`zan esa sifat, sifatdosh shaklida ham bo`lishi mumkin. 

 

Masalan:  Maktabdagilarni qoldirib,  kichkinalaringni  etaklab  kelaver,  og`ayni. (A.Muxtor.). 

eski hayotini eslagisi ham kelmasdi. (A.Qahhor.) 

 

Tarkibli ot kesim fe`ldan boshqa so`zlarni bog`lama vazifasida kelgan ko`makchi fe`l bilan 

yoki to`liqsiz fe`l bilan birikishidan hosil bo`ladi. 

 

Tarkibli ot kesimda asosiy ma`no birinchi qismda bo`ladi, ikkinchi qism, ya`ni bog`lama esa 

qo`shimcha etakchi qismi sifatida ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe`lning harakat nomi shakli, modal 

so`z kelishi mumkin. 

 

Masalan: Tandir kabob juda yaxshi bo`ladi-da. (P.Qodirov.) Qayiq kattagina, eshkagi to`rtta 

edi.  (P.Qodirov.)  Podshoni  kuyov  qilishga  havasmandlar  ko`p  edi.  (P.Qodirov.)  Tengdoshlarining 

ichida undan tez chopadigani, chilla ochishida undan ustasi yo`q edi. (P.Qodirov.) 

 

Tarkibli ot kesim harakat nomi kerak, zarur, lozim shaklida ham bo`lishi mumkin. Masalan: 

Bu Vatanni tashlab ketmoqchi bo`lganlarga qat’iy zarba berilmog`i lozim. (P.Qodirov-) Endi jiyan 

panoh istab borsa, qonoti tagiga olishi mumkin. (P.Qodirov.) 

 

4. Ega bilan kesim orasida tireni ishlatilishi.

 

 

1) Kesim ot, olmosh va son bilan ifodalanib, kesimlik qo`shimchasini   olmaganda, ega bilan 

kesim orasiga tire qo`yiladi: O`zbekiston— kelajagi buyuk davlat. Besh karra besh —yigirma besh. 

 

2) Gapning egasi yoki kesimi harakat nomi bilan ifodalanganda, ular orasida tire qo`yiladi: 

Bir ko`rgan — bilish, ikki ko`rgan — tanish. (Maqol.) 

 

3) Ega ko`rsatish olmoshi bilan ifodalanganda, ega bilan kesim orasiga tire qo`yiladi (bunda, 

albatta  kesimlik  qo`shimchasi  bo`lmasligi  kerak.):  Bu—nasos  stantsiyasining  ulkan  quvurlarini 

payvandlaganda  chaqnagan  zangori  shu`lalar.  (J.  Abdullaxonov.)  Bular  —  ko`m  —  ko`k  dov  — 

daraxtlar. (K.Yashin.) 

 

5. Kesimning  ega bilan mosligi. 

 

Kesim  ega  bilan  shaxs  va  sonda  moslashadi:  Ular  kulimsirab  askiyaga  quloq  solishdi. 

(P.Qodirov.) 

 

O`zbek  tilida  kesimning  ega  bilan  son  jihatidan  mos  bo`lishi  III  shaxsining  birlik  shaklida 

ham  keladi:  Tog`  etagida  Oyko`l  qishlog`ining  mirzateraklari  elas  —  elsas  ko`zga  tashlanadi. 

(P.Qodirov.) 

---

 

12 

 

Ba`zan,  ega  ko`plik  shaklda  bo`lsa  ham,  kesim  birlikda  ishlatiladi:  O`rmon  ichidan 

qushlarning sayrashlari eshitilib turardi. (P.Qodirov.)