Termiz davlat universiteti «iqtisodiyot» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 

3.Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan harajatlar. 

"Maxsulot  tannarxiga  kirtilmaydigan  harajatlar"  moddasiga  yuqorida 

keltirilgan  moddalarda  aks  etmagan,  ammo  ishlab  chiqarishga  taalluqli  bo’lgan 

quydagi boshqa xarajatlar kiritiladi: 

---

29 

 

•  ishlab  chiqarishni  xom  ashyo,  materiallar,  yonilg’i,  energiya,  instrument, 

moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; 

• chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning 

asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish xolatida saqlash xarajatlari (texnik ko’rik va 

qarov, o’rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari); 

• ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo’lgan asosiy vositalarni joriy ijaraga 

olish bilan bog’liq xarajatlar; 

• ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog’liq mehnatning normal sharoitlarini 

va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari; 

• ishlab chiqarish jaroxatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi munosabati 

bilan  tegishli  vakolatli  organlarning  qarorlari  asosida  va  qarorlarisiz  to’lanadigan 

nafaqalar; 

• xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar; 

•  ekinlar,  chorva  mollari  va  ishlab  chiqarish  vositalarini  majburiy 

sug’urtalash xarajatlari; 

• yong’inga qarshi, ekinzorlar, asosiy vositalarni qo’riqlash xarajatlari; 

•  ishchilarga  bepul  beriladigan  maxsus  kiyim  -  bosh  (xalat,  kurtka,  etik, 

fartuk va boshqa), oziq - ovqat xarajatlari; 

•  mollarning  tagini  quruqlashga  sepiladigan  somon,  qirindi  va  boshqa 

material xarajatlari; 

• fermalar atrofini devor bilan o’rash, chorva mollari uchun yozgi soyabon 

va otarlar qurish xarajatlari; 

• ishlab chiqarish axamiyatiga ega boshqa xarajatlar. 

Qishloq  xo’jaligida  yetishtirilgan  mahsulotlar  tannarxini  hisoblash  bilan 

birga,  avtotransport,  traktorlar  va  ishchi  hayvonlar  tomonidan  bajarilgan  ishlar 

tannarxi  ham  hisoblanadi.  Bunda  avtotransport  bajargan  ish  tonna  -  kilometrda, 

haydov  traktorlari  bajargan  ish  shartli  etalon  -gektarda,  otlarniki  ot  -  kunida 

hisobga olinadi. Shuningdek, bir gektar yerdagi bir maxsulot turini ishlab chiqarish 

tannarxi, bir bosh chorva molini parvarishlash tannarxi ham hisoblanishi mumkin. 

Har bir korxona uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab 

topish  iqtisodiy  samaradorlik  nuqtai  -  nazaridan  muhim  hisoblanadi.  CHunki, 

mahsulot  tannarxi  qanchalik  arzon  bo’lsa,  shunchalik  korxona  oladigan  foyda 

miqdori oshib boradi. 

Keyingi  yillarda  ishlab  chiqarish  jarayonida  iste’mol  qilinadigan  resurslar 

hamda  xizmat  ko’rsatish  korxonalari  ish  va  hizmatlari  narxlarining  tez  suratlar 

bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab 

bo’lmoqda.  Bu  vaziyat  aksariyat  hollarda  kichik  tadbirkorlik  korxonalari 

yetishtirayotgan maxsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab bo’ladi. SHuning uchun, 

kuchli  raqobatga  asoslangan  munosabatlari  sharoitida  kichik  tadbirkorlik 

korxonalari  oldida  maxsulot  tannarxini  har  tomonlama  pasaytirish  yo’llarini  izlab 

topish vazifasi turadi. 

Mahsulot  tannarxini  pasaytirish  yo’llari  quyidagilardan  iborat  bo’lishi 

mumkin: 

-  ishlab  chiqarishga  yuqori  unumli,  ishonchli  va  arzon  ishlab  chiqarish 

vositalarini joriy etish; 

---

30 

 

- asosiy aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; 

-  ishlab  chiqarishning  material  sig’imini  kamaytirish  va  tejamkorlikka 

erishish; 

- mashina va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini ko’tarish; 

- resurslarni tejovchi va chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish; 

-  ishlab  chiqarish  vamehnatni  tashkil  etishning  ilg’or  shakllaridan 

foydalanish; 

- mehnat unumdorligini oshirish; 

-  mahsulotlar  sifatini  oshirish  va  nobudgarchilik,  yo’qotishlarga  yo’l 

qo’ymaslik; 

-  qishloq  xo’jaligida  ekinlar  hosildorligi  va  chorva  mollari  maxsuldorligin 

oshirish va boshqalar.