Termiz davlat universiteti «iqtisodiyot» fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 

2. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar  

 

Tannarxda  korxona  ishlab  chiqarish  faoliyatining  sifat  ko’rsatkichlari  - 

ishlab  chiqarish  resurslaridan  foydalanish  samaradorligi,  ishlab  chiqarish 

texnologiyasi  va  mehnatni  tashkil  etish  darajasi,  korxonani  tejamkorlik  bilan  va 

oqilona  yuritish  omillari,  mahsulot  ishlab  chiqarishni  yuksaltirish  sharoitlari  o’z 

aksini topadi. 

Maxsulot tannarxini hisoblashdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad - uni ishlab 

chiqarishga sarflangan haqiqiy harajatlarni tegishli hujjatlarda o’z vaqtida, to’liq va 

ishonchli  aks  ettirish  hamda  moddiy,  mehnat  va  moliyaviy  resurslardan 

tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatishdir. 

Mahsulot  tannarxi  korxona  harajatlari  tushunchasidan  farq  qiladi. 

Korxonaning  mahsulot  ishlab  chiqarish,  sotish  va  boshqa  moliyaviy-xo’jalik 

faoliyati  natijasida  yuzaga  keladigan  barcha  harajatlari  mahsulot  tannarxiga 

kiritilmaydi.  Mahsulotgning  (ishning,  hizmatning)  ishlab  chiqarish  tannarxiga  uni 

---

28 

 

bevosita  ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  bo’lgan  harajatlar  kiritiladi.  Ularga 

quyidagilar tegishli bo’ladi: 

• bevosita moddiy harajatlar; 

• bevosita mehnat harajatlari; 

•  ishlab  chiqarish  xususiyatiga  ega  bo’lgan  bilvosita  ustama  harajatlar.  Bu 

harajatlarning ko’pchiligini naturada, ya’ni dona, kg, metr va boshqa ko’rinishlarda 

hisobga olib borish va rejalashtirish mumkin. Ammo, mahsulot ishlab chiqarishga 

sarflangan  barcha  harajatlarni  birgalikda  hisobga  olish  uchun  ularni  yagona 

o’lchov birligiga - qiymat-pul ko’rinishiga keltirish talab etiladi. 

Ayrim  turdagi  ishlab  chiqarish  harajatlarini  yaratilayotgan  mahsulot 

tannarxiga  to’g’ridan-to’g’ri  kiritish  mumkin.  Unga  ishlab  chiqarishdagi 

ishchilarning  ish  haqini  va  iste’mol  qilingan  moddiy  resurslar  sarfini  kiritish 

mumkin. Bunday harajat turlari bevosita ishlab chiqarish harajatlari deb yuritiladi. 

Ikkinchi  bir  harajat  turlari  bir  necha  xil  mahsulot  yetishtirish  jarayonida 

ishtirok  etishi  tufayli  (masalan,  bir  necha  xil  ekinlarga  o’g’it  tashigan  traktor 

amortizatsiyasi)  ularga  ketgan  harajatlarni  shu  maxsulotlarni  ishlab  chiqarishdagi 

ishtirokiga  mutanosib  taqsimlashga  to’g’ri  keladi.  Bunday  harajatlar  bilvosita 

ishlab  chitsarish  harajatlari  yoki  ishlab  chiqarishga  tegishli  ustama  harajatpar  deb 

yuritiladi. 

Mahsulot  tannarxi  bir  turdagi  mahsulotni  bevosita  va  bilvosita  ishlab 

chiqarish harajatlarini shu mahsulot miqdoriga bo’lish orqali topiladi: