O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

TSikllilik. 
CHiniqish 
jarayonlarining 
tsiklliligi 
maxsus 
mehnat 
qobiliyatchanligini eng yuqori darajaga tayyorgarlik davri davomida (3-4 oy) sekin-
astalik bilan ko’tarilishini ta’min etadi. Sportchi musobaqaga tayyorlanish davrida 
mehnat qobiliyatchanligini yuqori darajaga ko’taradi va odamninig funktsional va 
ruhiy  ko’rsatkichlarini  chegaralangan  vaqt  davomida  ushlab  turishi  mumkin  (3-4 
oy).  Bundan  keyin  maxsus  dam  olish,  boshqa  faoliyatga  almashish,  yuklamani 
kamaytirish va umuman o’tish davrining bo’lishini takozo qiladi. Yillik chiniqish 
tsikli (yoki bir yilda ikki tsikl) oraliq mezotsikllarga bo’linadi, ular o’z navbatida 

---

haftalik mikrotsikllardan iborat bo’ladi. Bunday tsiklliklik odam organizmini tabiiy 
bioritmlariga  mos  keladi  va  qo’llanilayotgan  jismoniy  yuklamalarni  o’zgartirish 
imkoniyatini beradi. 
 
Jismoniy yuklamalar kattaligining almashinib turishini to’g’ri tanlash va dam 
olish  intervallarini  optimallashtirish  orqali  superkompensatsiyani  hosil  qilish 
mumkin.  Bunday  holatda  keyingi  chiniqish  mashg’ulotlari  sportchining  mehnat 
qobiliyatchanligini  yuqoriroq  darajasidan  boshlanadi.  CHiniqish  mashg’ulotlari 
shunday tartibda olib borilsa, sportchining natijalari ortib boradi va uning sog’lig’i  
saqlanadi.  CHiniqish  davridagi  haddan  tashqari  katta  tanaffuslar  sport  natijasini 
orttirmaydi,  aksincha,  yetarli  darajada  dam  olmaslik  sportchining  mehnat 
qobiliyatchanligini pastlatib, funktsional holatini yomonlashtiradi. 
         CHiniqtiruvchi  yuklamalar  funktsional  imkoniyatlarning  ortish  darajasiga 
ko’ra    asta-sekinlik  bilan  ortib  borishi  kerak,  aks  holda  mashg’ulotlar  muntazam 
bo’lishiga  qaramasdan  faqat  ushlab  turuvchi  samara  kuzatiladi.  Masalan,  yosh 
odamlar uchun jismoniy yuklama ta’sirida yurak urishlar soni bir minutda 150 tadan, 
keksa odamlar uchun esa 130 tadan kam bo’lmasligi kerak, aks holda organizmda 
xususan yurak muskuli holatida adaptatsion  o’zgarishlar kuzatilmaydi. 
 
Yuqori  sport  natijalariga  erishish  uchun  maksimal  yuklamalardan 
foydalaniladi.  Ular  ta’sirlarida  organizmning  funktsional  zahiralari  ishga  tushib, 
chiniqish mashg’ulotlarining funktsional va tuzilmali izlari qoladi. 
To’g’ri tashkil qilingan chiniqish jarayoni sportchining maxsus yuklamalarga 
adaptatsiyalanishini ta’minlaydi yoki chiniqqanlik holatini yuzaga keltiradi. Unda: 
1)  organizmning  funktsional  imkoniyatlari    ortadi    2)  ishni  bajarish  uchun  oz 
energiya sarflanadi. 
Mashqlarni 
bajarishning 
ratsional 
texnikasini 
egallash, 
harakatlar  
koordinatsiyasining  mukammallashuvi,  nafas  va  qon  aylanishiga  energiya  sarfini 
ozaytiradi, standart ishga sarflanadigan energiya miqdorini kamaytiradi, foydali ish 
koeffitsentini orttiradi. 
Yuqori  sport  formasi  holatida  chiniqqanlik  eng  yuqori  darajaga  ko’tariladi. 
Bunda  organizmni  funktsional  tizimlarining    imkoniyatlarini  maksimum  ishga 
solishni  talab  qiladi,  boshqaruv  jarayonlarini  sezilarli  darajada  kuchaytiradi.  Bu  
holat  sportchining  shaxsiy  xususiyatlari  va  sport  malakasiga  ko’ra  uncha  uzoq 
davom  etmaydi.  Adaptatsiyani  bu  darajasining  bahosi  yuqori  bo’lib,  organizmni 
muhitni  noqulay  sharoitlariga    sezgirligini  orttiradi,  sportchining    shamollash  va 
infektsion  kasalliklarga  chidamliligi  pasayib  ketadi,  immunitet  keskin  kamayadi. 
CHiniqish  mashg’ulotlari  ta’sirida  yuzaga    keladigan  fiziologik  o’zgarishlar 
chiniqish jarayonining yo’nalishiga qarab tezkorlik, kuch yoki chidamlilik, harakat 
malakalarining  xususiyatlariga  va  alohida  muskul  guruxlariga  berilayotgan 
yuklamalarning  kattaligiga  ko’ra  turli  xil  samaralarni    keltirib  chiqaradi,  yani 
chiniqish samaralari xususiy bo’ladi. 
CHiniqish  samaralari  jismoniy  yuklamalarning  hajmiga,  davomliligiga, 
jadalligiga va  soniga bog’liq bo’ladi. 
Har bir odamni chiniqish jarayonida organizmda sodir bo’ladigan funktsional 
o’zgarishlarni irsiy chegarasi – irsiy reaktsiya normasi mavjud. Bir xil  jismoniy 
yuklamalar  ta’sirida  yuzaga  keladigan  fuktsional  o’zgarishlarning  kattaligi  turli 

---

odamlarda har xil bo’ladi. Demak, odamlarning chiniquvchanligida ham individual 
farq mavjud ekan. 
 Jismoniy  sifatlarni  rivojlanishi  darajasiga  irsiy  omillar  ta’sir  ko’rsatadi. 
Tezkorlik,  egiluvchanlik,  tezlik  -  kuch  sifatlari  sekinlik  bilan  chiniqadi.  Ayrim 
fiziologik  ko’rsatkichlar:  kislorodni  maksimal  iste’moli,  anaerob  imkoniyatlar, 
yurak  urishlar sonini  maksimal  ko’rsatkichi,  o’pkaning  tiriklik  sig’imining ortishi 
irsiyatga bog’liq bo’ladi.