O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

9.3-chizma. Talab bo‘yicha narx egri chizig‘i. 

 

Bir vaqtning o‘zida monopoliya va monopsoniya hisoblanuvchi 

firma o‘zining daromadini «narxlar qaychisi» usuli orqali ahamiyatli 

darajada  oshiradi.  Bunda  monopol  yuqori  va  monopol  past 

narxlardan  foydalanilib,  ular  o‘rtasidagi  farq  xuddi  qaychining 

ikkita  kesuvchi  tomoni  bir-biridan  uzoqlashgandagi  singari 

kattalashib boradi. Narxlarning bunday harakati tovarlar ortiqchaligi 

va  taqchilligi  hududining  kengayishiga  asoslanadi.  U  sanoatning 

ko‘plab  qayta  ishlovchi  korxonalari  uchun  xosdir.  Bu  korxonalar 

o‘zlarining  tayyor  mahsulotlariga  undirma  sanoat  tarmoqlarida 

---

189 

o‘rnatilgan  narxlarga  nisbatan  bir  necha  marta  yuqori  narxlarni 

belgilaydi.   

XX asrning ikkinchi yarmida AQSH, Fransiya, Buyuk Britaniya 

va  boshqa  g‘arb  mamlakatlarida  agrobiznes  sohasining  kengayishi 

bilan  narxlar  qaychisi  asosiy  usullardan  biriga  aylanib,  uning 

yordamida  yirik  firmalar  o‘rta  va  mayda  fermerlarni  qishloq 

xo‘jaligi ishlab chiqarishidan siqib chiqardilar.  

Oligopoliya  sharoitida  narxning  shakllanishi.  Oligopoliya  sha-

roitida narxning shakllanishi tarmoqdagi tovar ishlab chiqaruvchilar 

tomonidan  qo‘llaniluvchi  «ergashish»  hamda  «inkor  etish»  xatti-

harakatlari orqali izohlanadi. 

«Ergashish»  holatida  bir  oligopolist  tomonidan  narx  bo‘yicha 

qilingan  o‘zgarish  (narxning  pasayishi  yoki  oshirilishi)ga  qolgan 

oligopolistlar  ham  ergashadi,  ya’ni  shunday  o‘zgarishlar  qilish 

kuzatiladi. Odatda, bozorda o‘z tovarlariga narxni pasaytirish orqali 

iste’molchilari  soni  hamda  sotish  hajmini  oshirishga  qaror  qilgan 

oligopolist  xatti-harakatiga  javoban  qolgan  oligopolistlar  ham 

narxlarni  pasaytiradilar.  Natijada  narxning  umumiy  pasayishi  ro‘y 

berib,  bozordagi  ulush  oldingi  holda  qoladi,  ya’ni  oligopolistning 

xatti-harakati samara bermaydi.  

«Inkor  etish»  holatida  bir  oligopolist  tomonidan  narx  bo‘yicha 

qilingan  o‘zgarish  (narxning  pasayishi  yoki  oshirilishi)ga  qolgan 

oligopolistlar  tomonidan  inkor  etish,  ya’ni  hech  qanday  javob 

o‘zgarishlari  qilmaslik  kuzatiladi.  Кo‘pincha  bunday  holat 

oligopolist  tomonidan  o‘z  tovariga  narxni  oshirgan  chog‘ida  ro‘y 

beradi, ya’ni qolgan oligopolistlar tovarlari narxlarini oshirmaydilar. 

Natijada,  narxni oshirgan  oligopolist  o‘z  iste’molchilarini  yo‘qotib, 

bozordan siqib chiqariladi. 

Yuqorida bayon etilgan holatlar natijasida oligopolist-firmaning 

talab  egri  chizig‘i  «siniq  egri  chiziq»  ko‘rinishini  oladi.  Bunday 

holatni birinchi bo‘lib XX asrning 40-yillarida amerikalik iqtisodchi 

P.Suizi tavsiflab bergan. 

 

---

190