|
4. Iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning o‘zaro bog‘liqligi
Bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo‘naltirilganligi iqtisodiy va
ijtimoiy siyosatning uzviy aloqada bo‘lishini taqozo qiladi. Iqti-
sodiyot ijtimoiy taraqiyot uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarni
yaratib bersa, o‘z navbatida ijtimoiy muammolarning hal etilishi
inson kapitalining rivoji orqali iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi.
Mana shunday bog‘lanishning amaliy hayotda bo‘lishi iqtisodiy va
ijtimoiy siyosatning uyg‘unlashuvini talab qiladi.
Davlatning ijtimoiy siyosati ‒ bu kishilarning hayotiy manfaat-
larini yuzaga chiqarish, insonni himoya qilish va kamol topishiga
qaratilgan siyosatdir.
Uning maqsadi umumiy iqtisodiy farovonlikni oshirib borishga
ko‘mak berishdir. Bu siyosatda ish bilan bandlik darajasini
belgilash, minimal ish haqini o‘rnatish, kambag‘allik chegaralarini
aniqlash, tirikchilik minimumini belgilash, ijtimoiy yordam
me’yorlarini aniqlash kabilarga ustuvorlik beriladi. Uning asosiy
yo‘nalishlari bandlik, daromad va ijtimoiy yordam siyosatidir.
559
Bandlik siyosati. Bu mehnatga layoqatli va ishlashni xohlagan
kishilarni ish bilan ta’minlash, shu orqali ularga o‘zini-o‘zi iqtisodiy
ta’minlash uchun imkoniyat yaratishni ko‘zda tutadi. Bunda davlat
mamlakatda yangi ish o‘rinlarini yaratish, mavjud ish o‘rinlaridan
to‘laroq foydalanib bandlikni oshirilishini ko‘zda tutadi. Yangi ish
o‘rinlarini yaratgan korxonalarga soliqdan imtiyozlar yoki
subsidiyalar beriladi. Shuningdek, yangi ish o‘rnini yaratib, uni
zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlab, mehnat unumdorligini va
shunga ko‘ra daromadlarini oshirishga erishish rag‘batlantiriladi.
Bandlik muammosining keskinligiga qarab uni hal etishning u yoki
bu yo‘liga ustuvorlik beriladi. Iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan
mamlakatlarda ishsizlar nisbatan ko‘p bo‘lganida bandlik siyosati
har qanday ish o‘rnini, hatto unumi past ish o‘rinlarining
yaratilishini ham ko‘zda tutadi. Aksincha, iqtisodiy jihatdan yuqori
darajada rivojlangan mamlakatlarda malakali mehnatni band
qiluvchi unumi yuqori ish o‘rinlarini, yaratishga e’tibor qaratiladi.
O‘zbekistonda bandlik siyosatida yangi ish o‘rinlarini yaratishda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish sohalari,
dehqon va fermer xo‘jaliklarida ish o‘rinlarini yaratishga ustuvorlik
beriladi. O‘zbekistonda maxsus bandlik fondi mablag‘lari hisobidan
ish o‘rinlari yaratiladi, ishsizlarga nafaqa beriladi va ular yangi
kasblarga o‘rgatiladi. Davlat hisobidan moliyalashtiriladigan fondlar
mablag‘lari ham yangi ish o‘rinlarini yaratishga yo‘naltiriladi.
560
Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lganda, uni kamaytirish uchun
hukumat ish kuchini chetga chiqarish choralarini ham ko‘radi.
Mehnat migratsiyasi xususida davlatlararo kelishuvlar tuziladi,
migratsiyaga xizmat qiluvchi firmalar tashkil etilib, ular
moliyalashtiriladi.
Bandlik siyosatida barcha mehnat qobiliyati borlarni ish bilan
ta’minlab, 100% bandlikka erishish ko‘zlanmaydi. Mazkur siyosat
rivojlangan mamlakatlarda mehnatga yaroqli aholining 94-95%i
band bo‘lishini bildiradi.
Daromadlar siyosati mazmunan daromadlarning taqsimla-
nishini tartiblashga qaratiladi. Bu siyosatda ijtimoiy soliqlar,
ijtimoiy dotatsiyalar va budjet transfertlari kabi dastaklar
qo‘llaniladi. Bandlikni, pensiya bilan ta’minlanish va mehnatning
ijtimoiy sug‘urtalanishini ta’minlash uchun korxonalar mehnat haqi
mablag‘laridan ijtimoiy soliqlar undiriladi. Bularning bir qismi
davlat tomonidan ishsizlik nafaqasi ish qobiliyatini vaqtincha
yuqotganlarga to‘lovlar sifatida beriladi.
Daromad siyosati soliqlarni progressiv, ya’ni daromad
miqdoriga qarab oshib borishi tarzida belgilanishini nazarda tutadi.
Bunda davlat budjetida to‘plangan mablag‘lar muhtojlarga yordam
sifatida taqsimlanadi.
Daromad siyosati qariyalarni nafaqa bilan ta’minlashni ham
nazarda tutadi. Bunda 2 xil nafaqa tizimi mavjud bo‘ladi. Birin-
chisida, ishlayotganlar daromadining bir qismi olinib, davlat
nafaqasi sifatida beriladi. Ikkinchisi, jamg‘arib boriladigan pensiya
tizimi bo‘lib, unga ko‘ra har bir xodim ishlagan paytidagi
daromadining bir qismini pensiya jamg‘armasiga o‘tkazish orqali
pensiya mablag‘ini o‘zi to‘plab boradi.
Ijtimoiy himoya siyosati aholining nochor qatlamlariga yordam
berish, ularni qo‘llab-quvvatlab turishga qaratiladi. Unga ko‘ra o‘zi
ishlab pul topishga qodir bo‘lmagan kishilarga budjet mablag‘lari
hisobidan moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Daromadi kam kishilar
soliqlardan ozod qilinadi, ularga turli nafaqalar beriladi yoki bir
yo‘la yordam ham ko‘rsatiladi. Ijtimoiy yordam miqyosi muhtojlar
soniga va davlatning moliyaviy imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Hozirgi davrda O‘zbekistonda davlatning ijtimoiy siyosati
aholining muhtoj qatlamlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratiladi.
561
Davlat kommunal xizmatlarni aholiga maqbul narxda yetkazib
berish uchun ularga qayd qilingan ta’riflar belgilanadi va bozor
narxlari o‘rtasidagi farqi budjet mablag‘lari hisobidan qoplanadi.
Ayrim hollarda mazkur xizmatlar narxi oshishi munosabati bilan
aholi ayrim toifalariga kompensatsiyalar to‘lanadi.
Davlat turli ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqib, ularni moliya-
lashtiradi. Bular ichida kam ta’minlanganlarga yordam berish
dasturlari
alohida
o‘rin
tutadi.
Bu
dasturlarda
kam
ta’minlanganlarga nafaqa berish, ularni arzon uy-joy va ish bilan
ta’minlash, bepul tibbiyot xizmatlarini ko‘rsatish, yangi kasblarga
tayyorlashga ustuvorlik beriladi.
Ijtimoiy siyosat jamiyatdagi tengsizlikning haddan tashqari
oshib ketishiga yo‘l ko‘ymaslikka qaratiladi. Bunda aholining
haddan tashqari boy-badavlat va qashshoq-kambag‘al qatlamlarga
ajralishining oldi olinadi. Daromadlarning yuqori va kam ta’min-
langanlar
o‘rtasida qayta taqsimlanishi orqali tengsizlik
qisqartiriladi.
Bunda
daromadlarning
farqlanish
chegarasi
belgilanadi. Bunga ko‘ra boylar va kambag‘allar daromadi
o‘rtasidagi farq 13-15 barobardan oshmasligi kerak. Aytilgan
tengsizlik me’yori maqbul hisoblanadi, ijtimoiy siyosat shuni
e’tiborga oladi.
“O‘zbekistonda eng past va eng yuqori daromad oladigan aholi
guruhlari o‘rtasidagi tafovut darajasi so‘nggi yillarda 8 barobarga
to‘g‘ri kelmoqda”
132
.
Ijtimoiy siyosat daromadlarni tartiblash va ijtimoiy yordam
uyushtirish orqali jamiyatdagi, turli ijtimoiy guruhlar hamjihatligini
ta’minlashga qaratiladi. Bu bilan ijtimoiy beqarorlikning oldi olinadi
va iqtisodiy o‘sish uchun sharoit yaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
