O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

4. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma 

kapital 

 

Tadbirkorlik  kapitalining  harakati  bir  doiraviy  aylanish  bilan 

to‘xtab  qolmaydi,  balki  u  uzluksiz  davom  etib,  takrorlanib  turadi. 

Doiraviy  aylanishlarning  bunday  uzluksiz  takrorlanib,  yangilanib 

turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi deyiladi. 

---

282 

Кapitalning  ayrim  qismlari  turli  tezlikda  harakat  qilishi  tufayli 

ularga  sarflangan  mablag‘larning  aylanish  tezligi  turlicha  bo‘ladi. 

Masalan,  unumli  iste’molda  bo‘lgan  xomashyo  va  materiallar 

qiymati,  bir  doiraviy  aylanishdan  keyin  boshqa  qismi  masalan, 

mehnat  qurollari  qiymati  bir  necha  doiraviy  aylanishdan  keyin 

o‘zining boshlang‘ich shakliga qaytadi. 

Кapital o‘zining aylanish xususiyatiga qarab asosiy va aylanma 

kapitalga bo‘linadi. 

Asosiy  kapital  –  ishlab  chiqarish  jarayonida  bir  qator  doiraviy 

aylanishlar  davomida  qatnashadi,  o‘zining  qiymatini  tayyorlana-

yotgan  mahsulotga  (xizmatga)  bo‘lib-bo‘lib  o‘tkazib  boradi  va 

ashyoviy - buyum shaklini o‘zgartirmaydi. 

Aylanma  kapital  –  bir  doiraviy  aylanish  davomida  to‘liq 

iste’mol  qilinadi,  o‘zining  qiymatini  ishlab  chiqarish  natijalariga 

to‘liq o‘tkazadi va ashyoviy – buyum shaklini ham yo‘qotadi. 

Asosiy  va  aylanma  kapitallar  farqlanishi  asosida  quyidagi 

belgilar yotadi. 

Ishlab  chiqarish  jarayonida  harakat  qilish  xususiyatlari.  Asosiy 

kapital tayyorlanayotgan mahsulot moddiy tarkibiga buyum jihatdan 

kirmaydi,  uzoq  davr  davomida  faoliyat  qiladi  (masalan  stanok-10 

yil,  bino-50-100  yil),  o‘zining  oldingi  natural  –  buyum  shaklini  bir 

nechta  doiraviy  aylanishlar  davomida  saqlab  qoladi.  Aksincha 

aylanma  kapital  (masalan  paxta,  jun,  metall)  har  bir  doiraviy 

aylanishda to‘liq  unumli iste’mol  qilinadi, o‘zining buyum shaklini 

yo‘qotadi. 

Qiymatini  ishlab  chiqarish  natijalariga  o‘tkazish  xususiyati. 

Asosiy  kapital  ishlab  chiqarish  jarayonida  qator  yillar  davomida 

faoliyat ko‘rsatadi, ularning qiymati tovarlarga qisman o‘tib boradi. 

Agar stanok 10 yil, binolar esa 50 yil davomida foydalanilsa, bunda 

har  yili  mahsulot  qiymatiga  ular  qiymatining  1/10  va  1/50  qismi 

ko‘chadi.  Xomashyo  va  materiallar,  yoqilg‘i  va  energiya  kabi 

aylanma  kapital  turlari  har  bir  doiraviy  aylanishda  to‘lig‘icha 

unumli  iste’mol  qilinadi  va  ularning  qiymati  xom  mahsulotlar 

qiymatiga to‘liq ko‘chadi. 

Кapital  qiymatining  aylanish  usuli.  Qiymatning  aylanish  usuli 

bo‘yicha  asosiy  kapital  qiymati  ikkiga  bo‘linadi;  qiymatning 

mahsulotga  o‘tgan  qismi  tovarlar  va  xizmatlar  bilan  birga 

---

283 

muomalada bo‘ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan 

pul  shakliga  o‘tadi  hamda  qoplash  fondi  shaklida  asta-sekin 

jamg‘ariladi: mahsulotga o‘tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida 

mavjud  bo‘lgan  asosiy  kapitalda  gavdalanganicha  qolaveradi. 

Iste’mol qilingan aylanma kapital  qiymati to‘liq aylanib, yaratilgan 

mahsulotlar  qiymati  tarkibiga  kiradi.  Asosiy  kapital  o‘z  aylanishi 

davomida  bir  qator  izchil  doiraviy  aylanishlarda  ishtirok  etadi, 

aylanma  capitallarning  aylanish  vaqti  bir  doiraviy  aylanish  davriga 

to‘g‘ri keladi. 

Qayta tiklanish usuli. Qayta tiklanish usulida asosiy kapitalning 

ishlab  chiqarish  natijlariga  o‘tkazilgan  qiymati,  bu  vositalar  bir 

qator  doiraviy  aylanishlarni  o‘z  ichiga  olgan  muayyan  davr 

davomida  eskirib,  ishdan  chiqqandan  keyin  pul  shaklidan  yangi 

asosiy  kapital  shakliga  aylanadi.  Aylanma  kapital  har  bir  doiraviy 

aylanishdan keyin ashyoviy buyum shaklida qayta tiklanadi. 

Barcha  mehnat  vositalari  asosiy  kapital  tarkibiga  kirmasdan 

faqat  ularning  inson  mehnati  bilan  vujudga  keltirilgan  qismi 

shunday kapital hisoblanadi. Shu sababli, yer, o‘rmonlar va boshqa 

tabiiy  resurslar  mehnat  vositalari  hisoblansa-da,  odatda,  asosiy 

kapital tarkibiga kirmaydi. 

Faqat  unumli  kapital  asosiy  va  aylanma  kapital  shaklini  oladi, 

chunki  ular  ishlab  chiqarish  jarayonidagina  o‘z  qiymatini 

mahsulotga  o‘tkazadi.  Shu  bilin  birga  muomala  doirasida  ishlab 

chiqarish jarayoni ma’lum darajada davom etganligi tufayli bu yerda 

ham  qo‘shimcha  unumli  kapital  masalan,  muzlatish  uskunalari, 

qadoqlash,  o‘lchash  mashinalari,  saqlash  va  uzatish  vositalari  va 

boshqalar mavjud bo‘ladiki, bular ham asosiy va aylanma kapitalga 

bo‘linadi. 

Tadbirkorlik  kapitali  o‘z  harakatida  ishlab  chiqarish  va 

muomala  bosqichlarini  bosib  o‘tadi.  Shu  sababli,  uning  aylanish 

vaqti  (Av)  ishlab  chiqarish  vaqti  (Iv)  va  muomala  vaqti  (Mv) 

yig‘indisidan iborat: 

Av=Iv+Mv 

Sarflangan  mablag‘larning  ishlab  chiqarish  jarayonida  bo‘lish 

vaqti, ya’ni ishlab chiqarish vositalari sotib olingandan tovar tayyor 

bo‘lgan  davrgacha  o‘tgan  vaqt  ishlab  chiqarish  vaqtini,  muomala 

jarayonida bo‘lish vaqti, ya’ni ishlab chiqarish vositalari sotib olish 

---

284 

va  tayyor  tovarlarni  sotish  uchun  ketgan  vaqt  muomala  vaqtini 

tashkil etadi. Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo‘ladi. 

Bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id). 

Turli tanaffuslar davri (Td). 

Ishlab  chiqarish  vositalarining  ishlab  chiqarish  zaxiralarida 

bo‘lish davri (Zd) 

Iv=Id+Td+Zd. 

Ish  davri  –  ishlab  chiqarish  vaqtining  asosiy  tarkibiy  qismidir. 

Bu  vaqt  davomida  mahsulot  mehnatning  bevosita  ta’siri  ostida 

bo‘ladi.  Ish  davrining  uzunligi  ishlab  chiqariladigan  mahsulot 

xarakteriga,  qo‘llaniladigan  mehnatning  miqdori  va  uning 

unumdorligi darajasiga bog‘liqdir. 

Tanaffuslarni  tabiiy  jarayonlarning  mehnat  buyumlariga  ta’sir 

ko‘rsatish  zarurligi  va  tashkiliy  xarakterdagi  sabablar  taqozo  etadi. 

Birinchi  holda,  mehnat  buyumlari  u  yoki  bu  darajada  uzoq  davom 

etadigan  jismoniy,  kimyoviy  va  biologik  jarayonlarning  ta’siri 

ostida  bo‘ladi.  Buning  natijasida  muayyan  foydali  samaraga 

erishiladi yoki naflilikning shakli o‘zgaradi. Bunda mehnat jarayoni 

qisman  yoki  to‘liq  to‘xtaydi,  ishlab  chiqarish  jarayoni  esa  davom 

etadi.  Tashkiliy  sabablarga  ko‘ra  tanaffuslar  vaqti  korxonalarning 

ish  rejimi  bilan,  shuningdek,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish 

xususiyatlari bilan belgilanadi. 

Ishlab  chiqarish  vositalarining  zaxira  va  ehtiyotlar  sifatida 

bo‘lish 

vaqti 

bu, 

ularning 

ishlab 

chiqarish 

jarayonining 

uzluksizligini  ta’minlash  uchun  zarur  bo‘lgan  davrdir.  Tez 

quritadigan,  tez  achitadigan,  umuman  texnologik  jarayonlarni 

tezlashtiradigan  yangi  texnika  va  texnologiyalarning  qo‘llanilishi 

tanaffus  davrining  va  binobarin  ishlab  chiqarish  vaqtining 

qisqarishiga  olib  keladi.  Transport  shaxobchalarini  rivojlantirish, 

xo‘jalik  aloqalarining  samarali  tizimini  belgilash,  ishlab  chiqarish 

vositalari  bozorini  shakllantirish,  ehtiyojlarni  puxta  hisobga  olish 

muomala vaqtini qisqartirish uchun muhim ahamiyatga ega.  

Кapitalning  aylanish  tezligi  ulardan  foydalanish  samara-

dorligiga  jiddiy  ta’sir  qiladi.  Aylanish  tezligi  muayyan  davr  ichida 

(A)  qilingan  aylanishlar  soni  (p)  yoki  bir  aylanishning  uzun-

qisqaligi (a) bilan belgilanadi: P=A/a; a=A/P 

---

285 

Agar kapital aylanish uzunligi uch oyni (90 kunni) tashkil etsa, 

u vaqtda p=12/3=4; a=360/4=90 kun bo‘ladi. 

Turli sohalarda kapitalning aylanish vaqti ulardagi ishlab chiqa-

rish va muomala jarayonlarining xususiyatidan kelib chiqib  turlicha 

bo‘ladi. Masalan, yengil sanoatda band bo‘lgan kapitalning aylanish 

vaqti, mashinasozlik sanoatlaridagi kapitalning aylanishiga nisbatan 

qisqa bo‘ladi. 

Avanslangan  qiymatning  aylanish  tezligi  ko‘pgina  omillarga 

bog‘liq.  Bulardan  eng  muhimlari:  unumli  kapitalning  qanday 

nisbatda asosiy va aylanma kapitalga bo‘linishidir.