O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

 

X bob. RAQOBAT VA MONOPOLIYA 

---

198 

 

1. Raqobatning iqtisodiy mazmuni. 

2. Raqobat shakllari va usullari. 

3. Monopoliya, uning vujudga kelishi va turlari. 

4.  Monopoliyalarning  afzalliklari  va  ijtimoiy  -  iqtisodiy  

oqibatlari. 

 

1. Raqobatning iqtisodiy mazmuni 

 

Raqobat  bozor  iqtisodiyotining  va  umuman  tovar  xo‘jaligining 

eng muhim belgisi, rivojlantirish usuli va tartibga solish mexanizmi 

hisoblanadi. 

Raqobatning  iqtisodiy  mazmunini  tushunib  olish  unga  turli 

tomondan yondashib tahlil qilishni talab qiladi.  

Mustaqil  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  (korxonalar)  o‘rtasidagi 

raqobat  tovarlarni  qulay  sharoitda  ishlab  chiqarish  va  yaxshi  foyda 

keltiradigan  narxda  sotish,  umuman  iqtisodiyotda  o‘z  mavqeini 

mustahkamlash  uchun  kurashdan  iborat.  Bunda  ular  kerakli  ishlab 

chiqarish  vositalari,  xomashyo  va  materiallar  sotib  olish,  ishchi 

kuchini  yollash  uchun  ham  kurashadi.  Ishlab  chiqaruvchilar 

o‘rtasidagi raqobat oxir-oqibatda iste’molchilar uchun kurashdir. 

Resurslarni 

yetkazib 

beruvchilar 

o‘zlarining 

iqtisodiy 

resurslarini  (kapital,  yer-suv,  ishchi  kuchi)  yuqori  narxlarda  sotish 

uchun  raqobat  qiladilar.  Ishlab  chiqaruvchilar  va  resurslarni 

yetkazib  beruvchilar  o‘rtasidagi  raqobat  bozor  munosabatlari 

rivojlangan,  iqtisodiyot  to‘liq  erkinlashgan  sharoitda  yorqin 

namoyon bo‘ladi. 

Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi, ular tovarlarni 

qulay  va  arzon  narxlarda  sotib  olishga  harakat  qiladilar,  ya’ni 

xaridor har bir sarflangan pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega 

bo‘lishga  harakat  qiladi.  Arzon  va  sifatli  tovarni  tezroq  sotib  olish 

uchun kurashadi. 

Shunday  qilib,  raqobat  ko‘p  qirrali  tushuncha  bo‘lib,  u 

bozorning  barcha  subyektlari  o‘rtasidagi  murakkab  munosabatlarni 

ifodalaydi. 

Raqobat (lotincha, “concurrere” – qochish, to‘qnashish) – bozor 

subyektlari  iqtisodiy  manfaatlarining  to‘qnashishidan  iborat  bo‘lib, 

---

199 

ular o‘rtasidagi yuqori foyda, ko‘proq naflilik va omilli  daromadga 

ega bo‘lish uchun kurashni anglatadi.