M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

46-rasm. Har xil tuzilishdagi urug’chilar 
A,B,V- turli shaklda birlashgan (sinokarp), G- birlashmagan (apokarp). 1- tuguncha, 
2- ustuncha, 3- ogizcha. 
 
Bitta  meva  bargdan  hosil  bo‘lgan  urug‘chiga  -  oddiy  urug‘chi  deyiladi, 
ikkita  va  undan  ko‘p  meva  barglardan  hosil  bo‘lgan  urug‘chiga  murakkab 
urug‘chi  deyiladi,  oddiy  urug‘chi  ko‘pincha  bir  uyachali,  murakkab  urug‘chi 
esa, ko‘p uyachali bo‘ladi, ba’zan uyachalar orasidagi to‘siqlar erishi natijasida 
bir  uyachali  ham  bo‘lishi  mumkin.  Bitta  meva  bargdan  hosil  bo‘lgan 
urug‘chiga  monokarp  genetsiy  deyilsa,  ikkita  va  undan  ko‘p  oddiy 
birlashmagan  urug‘chilardan  tuzilgan  genetsiy,  apokarp  genetsiy  deyiladi. 

---

177 
 
Zirkdoshlar,  ra’nodoshlar,  ayiqtovondoshlar  va  asosan  burchoqdoshlar 
oilalarining  vakillarida  ko‘ramiz.Ikkita  yoki  bir  nechta  meva  bargchalarning 
birikib o‘sishidan hosil bo‘lgan urug‘chilarga senokarp urug‘chi deyiladi. 
Urug‘chi  og‘izchasi  va  tugunchasi  ham  turli  o‘simliklarda  turlicha 
bo‘ladi.Urug‘chining  og‘izchasi    g‘adir  –budur  bo‘lib,    yopishqoq  suyuqlik 
bilan  qoplanishi    chang  hujayralarini  qabul  qilib  oladi,  ya’ni  urug‘chining 
og‘izchasida changlanish jarayoni o‘tadi. 
Urug‘chining ustunchasi tuguncha bilan tumshuqchani biriktiradi. Bir xil 
urug‘chilarda  ustuncha  bo‘lmaydi.  Masalan,  ko‘knor  gulining  urug‘chisida 
shunday  manzarani  ko‘rish  mumkin.  Urug‘chining  ustunchasi  juda  uzun 
bo‘lishi  mumkin,  bunday  uzun  ustunchani  esa  makkajo‘xorining  urg‘ochi 
gulida ko‘ramiz. 
Urug‘chining  tugunchasi    urug‘chining  muhim  qismlaridan  biri,  uning 
gulda o‘rnashishiga qarab ustki yoki ostki tugunchali bo‘ladi. Urug‘chini hosil 
qiladigan  meva  bargchalarining  soniga  qarab  tugunchalar  bir,  ikki  yoki  ko‘p 
uyali bo‘lishi mumkin 
Urug‘chi (genetsiy) bitta meva bargchadan hosil bo‘lsa, apokarpgenetsiy 
deyiladi.  Apokarp  genetsiyni  ikkita  yoki  bir  nechta  meva  bargchalarning 
birikib o‘sishidan hosil bo‘lgan urug‘chilarga senokarp urug‘chi deyiladi. 
Bunday  genetsiy  bitta  murakkab  urug‘chidan  tuzilgan  bo‘ladi.  Meva 
barglarining  birlashish  xillariga  ko‘ra  bir  nechta  senokarp  urug‘chilar  bo‘ladi: 
a)  Sinkarp–bunda  genetsiyni  hosil  qilgan  meva  barglari  bir-birlari  bilan  yon 
devorlari  orqali  birlashgan  bo‘ladi;  b)  Parakarp  –genetsiy,  bunda  genetsiy 
meva  barg  qirralarining  birlashishidan  hosil  bo‘ladi;    v)  Lizikarpgenetsiy,  
bunda  meva  barglar  yon  devorlari  bilan  birlashsalarda,  biroq  keyinchalik  bu 
devorlar  erib  ketib  bitta  soxta  uyachani  hosil  qiladi.  Urug‘chi  quyidagi  uch 
qismdan  tashkil  topgan:  changni  qabul  qiluvchi  urug‘chi  tumshuqchasi,  ostki 
kengaygan,  urug‘  kurtak  saqlaydigan  qismi,  tuguncha  va  tumshuqcha  bilan 
tugunchani  birlashtirib  turuvchi  ustunchadan  iborat.  Ba’zi  bir  o‘simliklarda 

---

178 
 
(masalan,    ko‘knorida)  ustuncha  bo‘lmasligi  ham  mumkin.  Shamol  bilan 
changlanadigan  o‘simliklar  (g‘alladoshlar)da  urug‘chi    ustunchasi  ancha  uzun 
bo‘ladi. Urug‘chi tugunchasi gul qismlari ichida joylashishiga qarab 3 guruhga  
bo‘linadi:  ustki  –urug‘chi  tugunchasi  erkin  bo‘lib  gul  qismlari  pastda 
joylashadi;    yarim  ostki  –urug‘chi        tugunchasi  erkin  bo‘lmay,  ayrim  gul 
qismlari  yarmiga  birlashgan  va  ostki–urug‘chi  tugunchasi    butunlay  erkin 
bo‘lmay gulning hamma qismlari birlashgan. 
Evolyutsiya  jarayonida  urug‘chi  tugunchasi  ustki  gullardan  ostkilari 
kelib  chiqqan.  Urug‘  kurtagining  o‘rnashgan  joyi  platsent  (yo‘ldosh)  deb 
ataladi va  urug‘chi tugunchasining to‘qimalaridan  hosil bo‘ladi.