1-Maruza Kirish

Sifat  nazorati-sanoat  va  qurilish  mah’sulotining  sifat  ko’rsatkichlarini 
standartlar,  texnik  shartlar,  etkazib  berish  shartlari,  buyum  pasporti  va  boshqa 
h’ujjatlarda  qayd  etilgan  talablarga  muvofiqligini  tekshirish.  Qurilishda  sifat 
nazoratining  maqsadi  xom  ashyo,  material  va  konstruktsiyalarning,  qurilish 
jarayonlarining  joriy  etilgan  talablarga  muvofiq  tayyorlanish  va  bajarilishini 
taminlash,  pirovord  natijada  yuqori  sifatli  bino  va  inshootlar  qurilishini 
taminlashdir. 
Rivojlangan  xorijiy  mamlakatlarda  qurilishda  standartlashtirish,  shuningdek, 
vositalari va nazoratning metrologik taminotini takomillashtirish masalalariga katta 
etibor  beriladi.  Masalan,  AQSh  ning  standartlar  Milliy  buyurosida  “Qurilishda 
sinashlar”  bo’limi  etakchi  o’rin  tutadi.  Mazkur  bo’lim  qurilish  soh’asini  yangi 
o’lchov  uslublari  va  vositalari,  sinashlarning  standart  usullari  bilan  taminlashda, 
shuningdek, qurilish materiallari  va  tuzilmalarini  yuqori sifatda bo’lishini nazorat 
qilish bo’yicha asosiy ishlarni  olib boradi. 
Qurilishda  sifatni  nazorat  qilishning  asosiy  turi  sinash  h’isoblanadi.  Sinash 
jarayonida  qurilish  materiallari  va  tuzilmalarining  turli-tuman  ko’rsatkichlari  va 
xususiyatlari  aniqlanadiki,  bularni  bilmay  turib  bino  va  inshootlarni  oqilona 
loyixalash, qurish va foydalanish mumkin emas. Sinashlarda qo’llaniladigan texnik 
vositalarning  aniqlik  darajasi,  pirovard  natijada,  qurilish  mah’sulotining  sifatini, 
ishonchliligini  va  tejamliligini,  bino  va  inshootlarning  memoriy  jazibadorligini 
belgilaydi. 
Standartlashtirish va o’zaro almashuvchanlik tamoyillariga qadim 
zamonlardanoq murojaat qilinib kelingan. Jumladan, qadimgi Rimda suv uzatish 
inshootlarini qatiy belgilangan diametrlardagi quvurlardan barpo etilgan, Qadimgi 
Misrda eh’romlar qurilishida yuqori aniqlikda andozalashtirilgan 
(unifikatsiyalangan) bloklar ishlatilgan; qadimgi Sharq memorchiligida h’am ana 
shunday unsurlarni uchratamiz. Unifikatsiya (andozalashtirish) bu - asosiy eh’tiyoj 
va talablarni qanoatlantirish uchun zarur bo’lgan mah’sulotlar, jarayonlar yoki 
h’izmatlarning o’lchamlari va turlarining maqbul miqdorlarini tanlashdir. 

---

Yuqorida  aytib  o’tganimizdek,  andozalashtirish  (unifikatsiya)  o’zaro 
almashinuvchanlikni yuqori darajada taminlovchi asosiy vositadir. 
O’zaro  almashinuvchanlikning  amaliy  ah’amiyati  va  foydasi  1926  yilda  Tula 
qurol-yaroq  zavodida  ko’rgazmali  namoyon  qilingan  edi.  Ombordan  30  ta  duch 
kelgan  miltiqni  tanlab  olishib,  qismlarga  ajratishgan  va  detallarni  aralashtirib 
yuborishgan. So’ngra miltiqlarni qaytadan yig’ishsa, ular bexato ishlagan. 
O’zaro almashuvchanlik buyum va tuzilmalar ishlab chiqarishda meh’nat 
taqsimotini keng miqyosda qo’llash imkonini beradi, ishlab chiqarish 
ommaviyligini oshirishga va seriyali partiyalarni yiriklashtirishga, 
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishni yanada kengaytirishga olib keladi, 
pirovard natijada, meh’nat unumdorligi ortadi, mah’sulot tannarxi kamayadi va 
sifati yuksaladi. Bu narsa juda katta ijtimoiy-iqtisodiy ah’amiyatga egadir. 
O’zaro almashuvchan ishlab chiqarishda buyum va tuzilmalarning detallari va 
tugunlari turli korxonalarda tayyorlanishi mumkin. 
Shuningdek,  buyum  yoki  inshoot  qismlarining  o’zaro  almashuvchanligi  ular 
sifatini  oshiradi,  h’amda  texnik  h’izmat  ko’rsatish  va  tamirlashda  eh’tiyot 
qismlardan keng foydalanish yo’li bilan qurilish-tamir ishlarini arzonlashtiradi. 
Loyih’alash,  ishlab  chiqarish  va  ishlatish  jarayonida  detallar,  yig’iluvchi 
birikmalar  va  buyumlarning  o’zaro  almashuvchanligini  taminlovchi  talablarning 
ilmiy-texnik asoslari majmuiga o’zaro almashuvchanlik tamoyillari deyiladi. 
O’zaro almashuvchanlik masalasi miqyosiga qarab detallar, tugunlar va 
agregatlarning andozalashtirish (unifikatsiya), meyorlashtirish (normalizatsiya) va 
standartlashtirishni talab qiladi. Chunki bu masala barcha mavjud xilma-xil 
buyumlarni qandaydir bir xillikka keltirishni, yani andozalashtirishni zarur qilib 
qo’yadi, bir turdagi detallarning turli joylarda tayyorlanishlariga qaramasdan, 
texnik ko’rsatkichlar bo’yicha ularning bir xilligiga erishish kerak. 
Meyorlashtirish  -  detallar,  tugunlar,  agregatlar  va  inshootlarning  tiplari, 
o’lchamlari,  parametrlari,  texnik  shartlariga  nisbatan  yagona  meyor  va  talablar 
o’rnatish. 
Meyorlashtirish  malum  bir  korxona,  ayrim  mah’kama  yoki  sanoat,  ishlab 
chiqarish  tarmog’i  doirasida  amalga  oshiriladi  va  meyorlar  deb  ataluvchi  texnik 
h’ujjatlar yordamida rasmiylashtiriladi. 
“Qurilish meyorlari va qoidalari” qurilish soh’asiga mansub loyih’alash, ishlab 
chiqarish  va  binolardan  foydalanish  majmui  bo’yicha  amal  qilinadigan  ana 
shunday meyoriy h’ujjatlar doirasiga kiradi. 
Yuqoridagilarga asoslanib aytish mumkinki, metrologiya, standartlashtirish va 
sifat  nazorati  barcha  soh’alarda  bo’lgani  kabi  qurilish  ishlab  chiqarishida  h’am 
muh’im  o’rin  tutadi.  Qurilishning  taraqqiyoti  va  kelajagi  ko’p  jih’atdan  mazkur 

---

yo’nalishlarda  olib  borilayotgan  tadqiqodlar  va  ulardan  amaliyotda  qay  darajada 
qo’llanilayotganligiga  bog’liq.  Metrologik  aniqlik  darajasi  yuqori  bo’lgan, 
standartlashtirish  tamoyillariga  amal  qilingan  va  sifat  nazorati  talablariga 
asoslangan h’olda bino va inshootlarni barpo etish katta iqtisodiy ah’amiyatga ega 
bo’lgan  masaladir.  Aytib  o’tilgan  iqtisodiy  samara  loyih’alash  jarayonidan  tortib, 
qurilish ashyolari va tuzilmalarini tayyorlash, bino va inshootlarni tiklash, ulardan 
foydalanishga qadar barcha bosqichlarda yaqqol namoyon bo’ladi. Chunki, o’zaro  
almashuvchanlik  tamoyillariga  amal  qilinganda  qurilish  tuzilmalarini  loyih’a 
echimlarini  belgilashdan  boshlab,  bino  va  inshootlarni  qurish,  foydalanish, 
tamirlash  va  qayta  qurishgacha  bo’lgan  jarayonlarda  moddiy  xom-ashyo  va 
meh’nat  h’arajatlarini  iqtisod  qilishga,  qurilishga  ketadigan  vaqtni  qisqartirishga 
olib  keladi.  Bu  esa  o’z  navbatida  sarflangan  kapital  qo’yilmalardan  tez  kunda  va 
yuqori samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi.