Aholini ijtimoiy muhofaza qilish

1.1-jadval 

Ijtimoiy muhofazaning asosiy shakllari 

Tashkiliy-huquqiy 

shakllar tavsifi 

Ijtimoiy muhofazaning asosiy shakllari  

Shaxsiy o‘zini-o‘zi 

himoyalash 

Ijtimoiy xayriya 

tadbirlari 

Ijtimoiy hamjihatlik 

Davlat ijtimoiy 

ta’minoti va yordami 

Ijtimoiy himoyaning 

firma (korxona) 

tizimlari 

Tashkillashtirish 

tamoyillari 

Fuqarolarning o‘zining 

moddiy farovonligi 

uchun javobgarligi 

Jamiyatning muhtoj 

qatlamlariga yordam 

ko‘rsatishda ishtirok 

etish 

Hamjihatlikda o‘z-

o‘zini himoyalashda 

ijtimoiy hamkorlik 

Davlatning davlat 

xizmatchilari va 

aholining kam 

ta’minlangan 

qatlamlari oldidagi 

javobgarligi 

Korxona ishchilarini 

ijtimoiy himoyalashda 

ishchi va ish 

beruvchilarning 

ijtimoiy hamkorligi 

Tashkillashtirish 

shakllari 

Shaxsiy daromad va 

jamg‘armalar, shu 

jumladan, ko‘chmas 

mulk sotib olish, shaxsiy 

sug‘urta 

Xayriya tashkilot va 

muassasalari 

Majburiy va ixtiyoriy 

ijtimoiy (jamoaviy) 

sug‘urta 

Ijtimoiy kam 

daromadli toifalar 

uchun davlat yordami 

shakllari 

Korxona xodimlari 

uchun firma yordami 

shakllari 

To‘lov va xizmat 

turlari 

Turar joy, tibbiy xizmat, 

ovqatlanish va boshqa 

kundalik ehtiyoj uchun 

to‘lovlar 

Tekin ovqatlanish, 

qariyalarni 

parvarishlash 

Vaqtinchalik mehnatga 

layoqatsizlik davrida 

yordam puli, nafaqalar, 

tibbiy yordam  

Nafaqa, pensiya, tibbiy 

davolanish 

Ishga borish uchun 

transportda yurish, 

davolanish va 

reabilitatsiya 

xizmatlari uchun haq 

to‘lash 

Moliyaviy manbalar 

Oylik maosh, xizmat 

puli, shaxsiy 

jamg‘armalar, 

tadbirkorlik faoliyatidagi 

daromadlar, qimmatbaho 

qog‘oz va ko‘chmas 

mulkdan olinadigan 

foyda 

Xususiy va yuridik 

shaxslarning 

ehsonlari, 

fuqarolarning xayriya 

tadbirlari  

Ijtimoiy sug‘urta 

jamg‘armalariga 

majburiy sug‘urta 

to‘lovlari (badallari) 

Budjet, shu jumladan, 

munitsipal manbalar 

(o‘z-o‘zini boshqarish 

organlari manbalari) 

Korxona va 

tashkilotlarning 

daromadlari 

Huquqiy ta’minot 

Fuqarolik-huquqiy qonunchilik 

Ijtimoiy himoya sohasidagi qonunlar  

 

---

21 

 

7.  Ijtimoiy  ta’minot  va  ijtimoiy  yordam.  Ijtimoiy  ta’minot  jamiyatning 

mehnatga  layoqatsiz  a’zolari:  qariyalar,  nogironlar,  boquvchisini  yo‘qotganlar, 

bolalarni saqlab turishga yo‘naltirilgan. 

Ushbu  saqlab  turish  qonunga  muvofiq  ikkita  manbadan:  budjet  va  ijtimoiy 

sug‘urta  fondlari  hisobidan  amalga  oshiriladi.  Budjet  hisobidan  majburiy  tartibda 

sug‘urtalanmagan  mehnatga  layoqatsiz  toifalar  (mehnat  stajiga  ega  bo‘lmagan 

qariyalar,  bolalar  va  b.)  yoki  mehnat  faoliyatining  kasbiy  xususiyatiga  ega 

bo‘lganlar  (harbiy  xizmatchilar  va  ularga  tenglashtirilgan  toifalar,  davlat 

xizmatchilari,  chernobilchilar  va  b.)  ta’minlanadi.  Sug‘urta  mablag‘lari  hisobidan 

mehnat  pensiyalari  va  sug‘urtalanganlar  uchun  nafaqalar  to‘lanadi,  odatda,  bu 

yollanma  xodimlar.  Budjet  hisobidan  ijtimoiy  ta’minot  tizimiga  qariyalar, 

nogironlar, bolalarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish ham kiradi: qariyalar va nogironlar 

uylari, reabilitatsiya markazlari, tibbiy xizmatlar, protezlash, bepul dori-darmonlar. 

Ijtimoiy  yordam  doimiy  xususiyatga  ega  emas  va  ijtimoiy  qo‘llab-

quvvatlashga  muhtoj  bo‘lgan  barcha  shaxslarga  amal  qilmaydi.  U  o‘ta  aniq, 

vaqtinchalik  xususiyatga  ega  bo‘lib,  qonunda  belgilangan  belgilar  yig‘indisini 

nazarda  tutishi  mumkin:  ariza  berilishini  hamda  muhtojlik,  daromadlar  va  mol-

mulk  miqdorining  tekshirilishini  ko‘zda  tutadi;  insonlarga  fuqaroning  hayot-

faoliyatini ob’yektiv tarzda buzuvchi inqirozli (kam ta’minlanganlik, nazoratsizlik, 

ishlashga  layoqatsizlik,  doimiy  yashash  joyining  yo‘qligi,  oiladagi  nizolar, 

yolg‘izlik va doimiy parvarishga bo‘lgan ehtiyoj va h.k.) vaziyatda ko‘rsatiladi. 

8. Ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasida ijtimoiy sheriklik. Barcha darajadagi 

jamoaviy  shartnomalar  majmuyi  (bosh,  tarmoq,  hududiy  kelishuvlar,  muayyan 

korxonalardagi    jamoa  shartnomalari)  xodimlar  va  ularning  oila  a’zolarini  davlat 

darajasida nazarda tutilgan ijtimoiy kafolatlardan tashqari ijtimoiy himoya tizimini 

kuchaytirish imkonini beradi. 

9.  Ijtimoiy-mehnat  qonunchiligining  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  amal  qilish 

me’yorlari.  Ushbu  me’yorlar,  asosan,  mehnat  huquqlarini  himoya  qilish:  ishga 

qabul  qilish,  ishdan  bo‘shatish,  ish  vaqtining  rejimi,  mehnatga  haq  to‘lashning 

ayrim bo‘limlari bilan bog‘liq. 

---

22 

 

Ushbu  sohadagi  eng  muhim  qonunchilik  manbayi  Mehnat  kodeksi 

hisoblanadi.  Lekin  ijtimoiy  himoya  bo‘limlarining  kombinatsiyasi  ushbu 

bo‘limlarning uyg‘unlashuvi va o‘zaro bo‘ysunishi qanaqa bo‘lishidan qat’i nazar 

muayyan  iste’molchilar  uchun  uchta  shaklda  amalga  oshiriladi:  naqd  va  naqdsiz 

pulli  to‘lovlar  (ijtimoiy  transfertlar,  subsidiyalar,  dotatsiyalar  va  turli  xildagi 

imtiyozlar);  natural  tushumlar  (oshxonada  bepul  ovqatlanish,  sanoat  tovarlarini 

tarqatish,  vaqtinchalik  uy-joy,  protezlar  va  h.k.);  bepul  va  imtiyozli  xizmatlar 

(birinchi  galda  ta’lim,  sog‘liqni  saqlash,  ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatish  va  h.k.).  Eng 

asosiysi,  aholi  davlat  himoyasidan  o‘zini  o‘zi  himoya  qilishga  o‘tishga  qodir 

bo‘lishi  kerak:  ana  shunda  mutlaq  bitta  shakl  –  o‘zini  o‘zi  ta’minlash  uchun 

mehnat  qilish  orqali  va  tadbirkorlik  yo‘li  bilan  ishlab  topilgan  daromad  ustunlik 

qiladi. 

Ijtimoiy  himoyaning  innovatsion  shakllari  jumlasiga  quyidagi  yangi 

bazaviy  standartlarning  o‘rnatilishini  kiritish  mumkin:  eng  kam  va  o‘rtacha  ish 

haqi,  pensiyalar,  ijtimoiy  to‘lovlar,  ta’lim, sog‘liqni saqlash  xarajatlarining  ulushi. 

Ijtimoiy  siyosatning  asosida  qulay  hayot  kechirish  uchun  yetarli  bo‘lgan  yashash 

uchun  zarur  mablag‘larning  eng  kam  budjeti  emas,  balki  uning  qulay  hayot 

kechirish  uchun  yetarli  bo‘lgan  oqilona  budjeti  yotishi  kerak.  Eng  kam  ish  haqi 

rasmiy-statistik  ko‘rsatkichdan  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarga  real  ta’sir  etish 

vositasiga  aylanishi  darkor.  Bugungi  kunda  u  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotgan  va 

mavhum  kattalik  hisoblanadi,  uning  tovarlar  va  xizmatlar  bozoridagi  mavjud 

iste’mol  tavsiflariga  hech  qanday  aloqasi  yo‘q.  U  kamida  yashash  uchun  zarur 

mablag‘larning eng kam miqdoriga mos kelishi, doimiy ravishda o‘sishni nazarda 

tutishi va albatta, indeksatsiya qilinishi kerak.  

Pensiyalarning  yetarli  darajasi  insonlarni  iqtisodiy  ta’minlashning  muhim 

muammosi hisoblanadi. Eng kam pensiyaning pensionerning yashash uchun zarur 

mablag‘larning  eng  kam  miqdoriga  barqaror  nisbatini  ta’minlash  muhim  rol 

o‘ynaydi.  O‘rtacha  ish  haqining  o‘sishi  va  Pensiya  jamg‘armasiga  sug‘urta 

badallari tushumining ortishiga qarab pensiyalarni doimiy indeksatsiyalash amalga 

oshiriladi.  Biroq  oylik  pensiyalar  o‘rtacha  miqdorining  pensionerning  yashash 

---

23 

 

uchun  zarur  mablag‘larning  eng  kam  miqdori  va  hisoblab  yozilgan  ish  haqining 

o‘rtacha miqdoriga nisbati pasayib bormoqda. 

Ijtimoiy  himoyaning  innovatsion  shakllari  jumlasiga  yana  muassasalar, 

bo‘limlar,  ijtimoiy  xizmatning  yangi  turlari  (ijtimoiy-sog‘lomlashtirish,  ijtimoiy-

reabilitatsiya  bo‘limlari,  gerontologik  markazlar,  ijtimoiy  taksilar,  sensor  xonalar 

va h.k.) ham kiradi. 

Rejalashtirish  va  maqsadni  belgilash;  tuzish,  tahlil  qilish  va  tuzatishlar 

kiritish;  yakuniy  hisobga  olish,  nazorat  va  boshqa  usullardan  foydalangan  holda 

mijozlar soni, ularning toifalari, tadqiqot o‘tkazilayotgan davrda amal qilib turgan 

qonun hujjatlariga muvofiq bepul ko‘rsatiladigan xizmatlar hajmi va assortimentini 

prognoz  qilish;  ijtimoiy  xizmatlarning  potensial  iste’molchilari  va  ehtimoliy 

raqiblar to‘g‘risida axborot yig‘ish amalga oshiriladi. 

 

Bozor  munosabatlariga  o‘tish,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  qayta  qurishlar  ijtimoiy 

himoya  tizimining  sezilarli  o‘zgarishiga  sabab  bo‘lib,  kambag‘allik  muammosini 

o‘zgacha  tus  olishi  va  davlat  budjetiga  bo‘lgan  bosimning  kuchayishiga  olib 

keladi. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarning budjet taqchilligi ijtimoiy xarajatlarning 

qisqarishi,  jamoat  sektorining  kam  ta’minlangan  fuqarolarni  qo‘llab  quvvatlashda 

bo‘lgan  ishtiroklarining  zaiflashishiga  sabab  bo‘ladi.  Natijada  hukumatda  o‘ziga 

xos  “chuqurlar”  paydo  bo‘lib,  ularni  nodavlat,  jamoat,  xayriya  tashkilotlari 

yordamida to‘ldirish mumkin. 

 

Ijtimoiy  himoyaning  nodavlat  shakllari  har  bir  jamiyatda  mavjud  bo‘lgan 

hukumat  va  fuqarolar  o‘rtasidagi  ziddiyatlarni  bartaraf  etishga  yo‘naltirilgan 

bo‘lib,  qaysidir  ma’noda  ijtimoiy  siyosat,  davlat  boshqaruvi,  budjet  taqchilligi, 

jamiyatning  ijtimoiy  ehtiyojlariga  zid  ravishda  hukumat  xarajatlarini  o‘stirishga 

bo‘lgan harakatlardagi turli yetishmovchiliklarni to‘ldirib boradi.  

 

Nodavlat notijorat tashkilotlar o‘ziga xos bir qator belgilarga ega. Masalan, 

ular  ma’lum  bir  jamiyat  ehtiyojini  qondirish  uchun  jamoaviy  faoliyatga,  quyidan 

bo‘lgan  ta’sir  natijasida,  ommaviy  aholi  qatlamini  jalb  qilish  orqali  vujudga 

keladigan  nodavlat  tizimlarga  mansubdir.  Moliyalashtirish  manbalarining  ko‘pligi 

ularda  hukumat  va  tijorat  sektoriga  qaram  bo‘lmaslik  imkoniyatini  paydo  qiladi. 

---

24 

 

Bundan tashqari erkin harakat qilish holati bo‘yicha ular bir qator afzalliklarga ega 

bo‘lib, bu ularga hukumat yoki biznes vakillari tomonidan fuqarolarning u yoki bu 

qiziqishlari  va  huquqlari  bo‘yicha  qo‘yilgan  cheklovlarni  bartaraf  etish 

imkoniyatini beradi.  

 

Notijorat  tashkilotlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  eng  muhimi  o‘z 

daromadini  maksimallashtirish  maqsadining  yo‘qligidadir,  olinayotgan  daromad 

mazkur  tashkilotlarning  o‘z  ustavi  bilan  belgilagan  maqsadlariga  erishish,  ya’ni, 

jamoaviy, siyosiy, xayriya, madaniy va boshqa maqsadlarga yo‘naltiriladi. Barcha 

noiqtisodiy  manfaatlar  aholi  guruhlari,  jamoaviy  harakatlar  manfaatlari  bilan 

birlashib ketgan bo‘lib, bu holatni demokratiyaning bir unsurining himoya qilinishi 

sifatida  baholash  mumkin.  Moliyaviy  manbalarni  uchta  asosiy  guruhga  ajratish 

mumkin:  tadbirkorlik  faoliyatidan  keluvchi  daromadlar;  xayriya  (sovg‘a  yoki 

vasiyatlar);  grantlar;  tashkilotchi  va  tashkilot  a’zolarining  badallari;  bundan 

tashqari  yana  budjet  manbasini  ham  aytib  o‘tish  mumkin  bo‘lib,  odatda,  mazkur 

manba  budjet  ijtimoiy  dasturlari,  ijtimoiy  buyurtmaning  moliyalashtirilishida 

namoyon  bo‘lib,  bu  yerda  mazkur  loyihani  amalga  oshiruvchi  –  moliyalashtirish 

manbayi sifatida namoyon bo‘ladi.  

 

Nodavlat-notijorat  tashkilotlarining  faoliyati  ko‘pincha  ixtiyoriy  ravishda 

amalga oshiriladi. Mazkur turdagi tashkilotlarda faoliyat olib boruvchi ko‘ngillilar