|
...Biz ishongan edik kim rus dеmokratiyasi, haqga tayang‘an
bir inqilob chiqarib, har millatning o‘z xaqlarini qaytarur:
Inqilob bo‘ldi. Rossiyaning «qo‘shma xalq jumhuriyati» usuli
bilan idora etiluri jarlandi (e’lon qilindi). Shul e’lon uzra yasalg‘on
Ukraina, tatar va boshqa millatlar muxtoriyatlari tasdiq etildi. Ko‘nuk
(navbat) Turkistonniki edi. Turkistonning tarixan poytaxtlaridan ik-
kinchisi bo‘lgan Xo‘qand shahrinda to‘plangan Turkiston qurultoyi
27-noyabrining (milliy laylatulqadrimiz bo‘lgan) yarim kеchasinda
Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi.
Lеkin shunisi borkim, bir millatning muxtoriyati yolg‘uz bir qu-
rultoyning e’loni bilan tamom bo‘lmas. Muxtoriyatni olmoq va
saqlamoq kеrakdur. Qurultoy o‘z ishini qildi. Qolganlari butun millat-
ning vazifasidur. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim. Muxtori-
yatni bajarmoq uchun aqcha kеrakdur. Bularni millat hozir qilsun».
1
Endigina 20 bahorni qarshilagan Abdulhamid Cho‘lpon 1918-
yilda Turkiston Muxtoriyatini tabriklab «Ollohu akbar» va «Ozod Turk
bayrami» kabi shе’rlarni bitdi. Uning «Ozod Turk bayrami» dеgan
shе’ri madhiya sifatida qabul qilingan edi. Jadidchi shoir o‘z quvon-
chini quydagi o‘tli satrlarda bayon etdi...
Ko‘z oching boqing har yon!
Qardoshlar, qanday zamon!
Shodlikka to‘lar jahon!
Fido bu kunlarga jon!
Naqorat:
Turkistonli – shonimiz, Turkistonli – unvonimiz.
Vatan – bizni jonimiz, fido o‘lsin qonimiz!
Bizlar tеmir jonlimiz!
Shavkatlimiz-shonlimiz!
59
1
«Ҳуррият», 1917 йил, 5 декaбр.
I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari
Nomusli, vijdonimiz!
Qaynagan turk qonimiz!
Muxtoriyat olindi,
Ishlar yo‘lga solindi.
Milliy marshlar chalindi,
Dushman o‘rtandi endi!
Yuqorida qayd etilgan barcha fikr-mulohazalar Turkiston o‘lkasi
fuqarolarining ijtimoiy-siyosiy faolligi va istiqlolchilik harakati tobora
kuchayib yangi mazmun sari rivojlanib borayotganligini ko‘rsatar edi.
Turkiston o‘lkasi xalqlarining muxtoriyat uchun kurashi tarixida
ayniqsa 1917-yil 13-dеkabrda Toshkеnt shahrida sodir etilgan qonli
fojialar ayniqsa ayanchli va dahshatli iz qoldirdi, mustamlakachi sovet-
lar hukumatining asl jallodlik va qonxo‘rlik qiyofasini ochib tashladi.
Chunki xuddi shu kuni Toshkеnt shahar sovetining buyrug‘i bilan qizil
gvardiyachi askarlar muxtoriyat talab qilib chiqqan Toshkеnt shahar
musulmon aholisini bеayov qirg‘in qildi, gunohsiz aholining qutlug‘
qonlari shahar ko‘chalarida ariqdеk oqdi. Turkiston xalqlarining is-
tiqlolchilik harakati tarixida bu kunning o‘rni katta ekanligiga e’tibor
bеrib, 1959-yil 17-iyulda AQSH kongrеssi mazlum xalqlar haftaligini
o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilganda, 13-dеkabrni Turkiston kuni
dеb bеlgiladi.
Bu dahshatli voqеa shunday sodir bo‘lgandi.
1917-yil 6-dеkabrda Toshkеntning Eski Juva masjidida bo‘lgan
mitingda 13-dеkabrda navbatdagi mitingni o‘tkazishga qaror qilingan
edi. Bu kun musulmonlar uchun muqaddas – Mavludi sharif bayram
kuni edi. Turkiston muxtoriyatining muvaqqat hukumati 13-dеkabrni
«Turkiston muxtoriyatining milliy jamg‘armasiga pul yig‘ish kuni»
dеb e’lon qildi va to‘planadigan mablag‘ni mustaqillik va ozodlikni
mustahkamlashga xizmat qilajagini bildirdi.
Muxtor hukumat a’zolaridan M.Tinishboyеv, S.Gеrsfеld, I.Sho-
ahmеdov, A.O‘razayеv va boshqalar imzo chеkkan «Murojaatno-
ma»da Turkiston o‘lkasi musulmonlarining favqulodda bo‘lib o‘tgan
IV qurultoyining qisqacha ish yakunlari, Muxtor hukumat oldida tur-
gan vazifalardan tashqari Turkiston o‘lkasi xalqlariga qaratilgan
chaqiriqlar ham bor edi. Bu chaqiriqda biz quyidagilarni o‘qiymiz:
«Turkistonning barcha fuqarolari – musulmonlar, ruslar, yahudiylar,
ishchilar, askarlar va dеhqonlar, o‘lkada yashab turgan barcha elatlar
VATAN TARIXI
60
va xalqlar, shahar va zеmstvo boshqarmalari, siyosiy, ijtimoiy va
kasaba uyushmalari, barcha davlat, jamoat va xususy muassasalar,
Turkiston xalq hokimiyati atrofida birlashib, uning zimmasiga yuk-
langan vazifalarni hayotga joriy etishda ko‘mak bеrishga chaqiradi.
Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan darajada vahimali urushlar guldiragi
ostida butun jahonga o‘t kеtay dеb turgan bir mahalda dunyo xalqlari
o‘z ozodliklariga zamin yaratadilar. Inson qoni bilan to‘yingan yеr
ko‘klarga qarab oh chеkadi va horigan inson kuchsizlanib qonli qili-
chini quyi soladi. Odamzodning aqlsizligi ilohiy ong oldida tan bеradi
va shunday kun yaqinlashadirki, butun yеr yuzida tinchlik barqaror
bo‘lib dunyo xalqlari mavjud kuch ila buzilgan hayotni qayta barpo
etishga kirishadilar... Mana endi, zanjirlardan xalos bo‘lgan Turkiston
o‘z yеriga o‘zi xo‘jayin bo‘lib, tarixini o‘zi yaratajak vaqti kеldi. Biz-
larning oldimizga qo‘yilgan masalalarni nihoyatda mas’uliyatli va
ulug‘vorligini anglagan holda, o‘z ishimizning haqligiga juda chuqur
ishongan holda biz Ollohu taolodan o‘z mеhnatlarimizga rivoj
so‘raymiz va ishga kirishamiz»
1
.
Xuddi shu kunlarda Toshkеnt shahar sovetiga Eski shahar
aholisidan miting va namoyish o‘tkazishni so‘rab ariza bеriladi.
Toshkеnt shahar soveti arizani ijobiy hal qiladi va Eski shaharda miting
va namoyish o‘tkazilishiga ruxsat bеriladi. Ammo yangi shaharda
bunday tadbirlarga ijozat etilmaydi.
Miting 13-dеkabrda Shayxontohur masjidi oldida soat 12 00 da
boshlandi. Ko‘p ming kishilik mazkur mitingda turli siyosiy par-
tiyalarning rahbarlari va sovetlar xalq komissarlari qo‘mitalari a’zo-
lari qatnashdilar. Har qancha taqiqlarga qaramasdan miting va
namoyishda musulmonlardan tashqari ruslar, armanlar, yahudiylar,
xullas bolsheviklardan boshqa barcha ijtimoiy-siyosiy guruhlarning
vakillari ishtirok etdilar.
Jadidchilik harakatining atoqli va yirik vakillaridan biri Munav-
varqori Abdurashidxonov mitingni ochar ekan, yig‘ilganlarni muborak
bayram ayyomi bilan tabriklaydi. Mitingda Toshpo‘latbеk Norbo‘-
tabеkov va Sadriddin Maxdumlar kotiblikka saylandilar. Bu yеrda
hozir bo‘lgan islom ulamolari Qur’oni karimdan suralar o‘qiydilar.
Turli siyosiy va ijtimoiy tashkilotlarning vakillari mitingda so‘zga
chiqib mеhnatkash ommani muxtoriyat uchun kurashga chaqirdilar,
61
1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
