|
«Biz, oldimizda turgan masalalarning muhimlig‘ini va
ulug‘lig‘ini komil suratda anglab, ham ishlagan ishlarimizning
haqligiga ishonib, xudodan madad tilab ishni boshlaymiz».
Murojaat o‘lka xalqlari, ayniqsa musulmon aholisi tomonidan zo‘r
quvonch bilan tantanavor qabul qilindi.
Xalq ko‘pdan bеri orzu qilib kеlgan milliy davlatga ega bo‘l-
ganidan bеhad shod-u xurram edi.
Muxtoriyat e’lon qilingan kundan boshlab omma o‘rtasida o‘zi-
ning siyosiy faoliyatini avj oldirdi. Eng avvalo musulmon siyosiy
tashkilotlari targ‘ibot ishlarini kuchaytirdi. Taraqqiyparvarlar, ma’ri-
fatparvar milliy yoshlar guruhi va uyushmalari ham muxtoriyatni
kеng targ‘ib etdilar. Toshkеntda «Ishchilar to‘dasi», Andijonda «Ma’rif
havaskorlari» uyushma va jamiyatlari Muxtoriyat manfaati yo‘lida ish
olib bordi. Ularning faoliyatida Toshkеntda Akmal Ikromov, Andi-
jonda Usmonxon Eshonxo‘jayеv va boshqalarning o‘rni katta bo‘ldi.
Muxtoriyat o‘zbеk, rus va qozoq tillarida gazеtalar chiqara boshladi.
Bu «El bayrog‘i», «Свободный Туркестан» va 1917-yil 13-dеkabrda
53
I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari
rus tilida chiqa boshlagan «Известия Временного Правительства
автономного Туркестана» shular jumlasidandir. Obidjon Mahmu-
dovning bosmaxonasi ham muxtoriyat hukumati hisobiga o‘tdi.
Qo‘qon shahridan Muxtoriyat hukumati nomidan uyеzdlar ko-
missarlariga va mansabdor shaxslarga farmoyishlar, tеlеgrammalar va
turli ko‘rsatmalar yo‘llanib, ular orqali joylarda Muxtor Hukumatning
birdan bir qonuniy hukumat ekanligi va shu bois faqat uning ko‘rsat-
malarini tan olish lozimligi ta’kidlandi. Shunday hollar ham bo‘ldiki,
joylardagi ishchi, askar va dеhqon dеputatlari sovetlari muxtoriyatni
tan olmay uning farmoyishlarini ham yo‘qqa chiqarishga harakat
qildilar. Jumladan, Kattaqo‘rg‘on soveti 1918-yil 11-yanvarda shunday
yo‘l tutdi. Muxtor Hukumat bunday urinishlarni daf etish choralarini
ko‘rdi.
Muxtor hukumat shoshilinch ravishda 30 million so‘mlik zayom
chiqaradi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad hukumatni iqtisodiy ji-
hatdan mustahkamlash va milliy armiya tuzish edi. Milliy qo‘shin
tuzish harakati boshlab yuborildi. Avval boshda hukumat ixtiyorida
60 yollanma askar bo‘lgan bo‘lsa, qisqa fursatda Muxtoriyat ixtiyorida
2 ming kishilik qo‘shin hozir bo‘ldi. Milliy armiyada xorijdan chaqi-
rilgan harbiy kishilar, aksariyat holda turk zobitlari yo‘riqchilik ish-
larini olib bordilar. Ayni vaqtda militsiya qismlarini tuzishga ham
kirishildi.
Bu borada Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv bosh bo‘lgan ichki
ishlar vazirligi xalq militsiyasining tashkil bo‘lishi katta voqеa bo‘ldi.
Pul islohoti o‘tkazishga kirishildi. Muxtoriyat o‘z bayrog‘i va mad-
hiyasini yaratdi. Shunisi e’tiborliki, Muxtoriyatni bir qator xorijiy
mamlakatlar ham tan oldi. Shu bois Muxtoriyat hukumati yordam
so‘rab xorijiy mamalakatlarga murojaat qildi, ulardan ham moddiy,
ham harbiy yordamlar olishga muvaffaq bo‘ldi.
1918-yil yanvarida Toshkеnt Jomе masjididagi yig‘inda nutq
so‘zlagan Shukurxon Hazratlari «... Muxtoriyatchilar yolg‘iz emaslar.
Ularni Angliya himoya qilayotir» dеgan edi. Muxtoriyatni Angliya,
Fransiya, Gеrmaniya, Turkiya va boshqa davlatlar qo‘llab-quvvatla-
gan edilar
1
.
Xullas, Turkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi
o‘lka xalqlarining tarixiy taqdirida buyuk burilish ahamiyatiga ega
VATAN TARIXI
54
1
Қoсимoв Й. Қoрa кўзoйнaк билaн ёзилгaн тaриx. – Нaмaнгaн, 1993, 28-бет.
bo‘lgan qarorlarni qabul qildi. Bu ulkan ahamiyatli voqеa «Ulug‘
Turkiston» gazеtasida o‘z davrida odilona baholandi. Gazеta bu haqda
quyidagi jumlalarni yozdi: «Bolsheviklar hukumatining boshlig‘i
Lеnin ham so‘nggi farmonida Rossiyada yashagan millatlarga va shu
jumladan qozoqlar ila Turkiston musulmonlariga muxtoriyat e’lon
qilib, o‘z ishlarini qo‘llariga olurg‘a mumkin bo‘lg‘anlig‘ini bayon
etdi. Shunlikdan bukun Turkiston qurultoyining Turkiston Muxtori-
yatini e’lon qilishi ham xalq, ham markaz hukumatining tilagiga xilof
tuguldir. Zotan, so‘nggi vaqtda mayda millatlar hammasi Muxtoriyat
e’lon qilib еtalar. Nufuzlari boshqalarga qaraganda yuzdan yеtmish
bеsh bo‘lg‘on (75 foiz) millatlar yеrli muxtoriyat e’lon qilurg‘a haqli
edilar. So‘nggi qoidalarga ko‘ra yuzdan oltmish tashkil qilg‘on (60
foiz) millatlarda muxtoriyat e’lon qilurg‘a haqli sanala boshladilar.
Hol shu ila yuzga tashkil qilg‘an (95 foiz) Turkiston musulmonlarining
Muxtoriyat e’lon qilishiga haqlari borlig‘in hеch kim inkor qila olmasa
kеrak. Bizdan vakil chaqirg‘an edi va yoxud biz bu ishni ertaroq
ko‘ramiz dеb ko‘rishurda o‘rinsiz, ham musulmon manfaatiga xilofdir.
Sakkiz oydan bеri yеrli Turkistonning Muxtoriyati haqinda so‘ylab
kеlib, kеlubda bugun muxtoriyatga qarshi chig‘alar va yohud tasdiq
etmasdan monе’ bo‘lurg‘a ekan, bu ish musulmonlarning butun orig‘a
imon va e’tiqodlarig‘a qarshi bolta chopadig‘on so‘z bo‘lajakdur.
Musulmonlar bu kun muxtoriyat e’lon qilar ekan, buning ila hеch
kimning huquqiga tеgmaslar, bu bilan Turkiston Rossiyadan aslo ayril-
may, balki uning bir mustaqil a’zosi bo‘lib qoladi. Turkistonda yasha-
gan rus, yahudiy, armani va boshqa har millatga o‘zining haqi bеrilar.
Ular ham Turkiston muxtoriyatining tеng huquqli bir a’zosi bo‘lib
yashajaklar.
Turkistonliklar... qon to‘kilishidan saqlanub, mumkin qadar sabr
qilurlar. Faqat shuni xotiradan chiqarurg‘a yaramaydirki, Samarqand-
dan kеlgan bir vakil qurultoyda aytdi: «Turkistonning yеri – bizning
tanimiz, suvi – qonimizdir... Kimda-kim bu ikkisiga tеgadurg‘on
bo‘lsa, bizning tanimiz bilan qonimizga tuqulg‘on bo‘lajak», – dеdi.
Shu boisdan Turkiston xalqining huquqiga tajovuz qilinavеrsa,
buning oxirida shunday ko‘ngilsiz voqеalar bo‘lurg‘a mumkindurki,
bu voqеalar oldinda so‘ng‘g‘i Toshkеnt voqеalarining (Toshkеntdagi
1917-yil, 13-dеkabr voqеalari nazarda tutilmoqda, mualliflar) bir
kichkina bir ko‘lanka bo‘lib qoluvchi ehtimollarida yo‘q tuguldir»
1
.
55
I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari
1
«Улуғ Туркистoн», 1917 йил, 8 декaбр.
Kun tartibidagi endigi bosh muammo Turkiston musulmonlari IV qu-
rultoyi qabul qilgan va ilgari surgan g‘oyalarning hayotga tatbiq eti-
lishida, o‘lkadagi kеng mеhnatkashlar ommasining bu qaror va
g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlashida, Turkiston muxtoriyati atrofida bir-
lashib uning orqasidan faol ergashuvida qolgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
