O n la V n tilshunoslikdagi zamonaviv vofnalishlar muammo va vechimlar

Tilshunoslikdagi zamonaviyyonalishlar: muammo va yechimlar
36
Demak, nutq akt bilan matn o‘rtasidagi munosabat juda kuchli bo‘lganda, nutqiy 
akt matn bilan bog‘liq holda yechilgan joyda pragmatikaga ehtiyoj tug‘iladi. Sintaktik 
qurilma tarkibida deskriptiv so‘zlar tahlili semantikaga qarab tortsa, deskriptiv bo‘lmagan 
so‘zlar tahlili pragmatikaga qarab tortadi.
Shunday ekan, avvalo, deskriptiv va deskriptiv bo‘lmagan so‘zlarning mohiyati 
haqida fikr yuritishga to‘g ‘ri keladi.
Agar vazifasini bajaradigan, denotativ ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar indikativ yoki 
deskriptiv so‘zlar hisoblanishi yuqorida ta’kidlandi. Indikativ (denotativ ma’noli) 
so‘zlarning ma’nosini matnga bog‘liq bo‘lmagan holda aniqlash mumkin bo‘lsa, indikativ 
bo‘lmagan so‘zlarning ma’nosi faqat matn ichida, muayyan nutq vaziyatiga bog‘liq 
ravishda ochiladi. Shuning uchun ham bunday so‘zlar matn va nutq vaziyati bilan uzviy 
bog‘liq bo‘ladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan ikki turdagi so‘zlarni farqlash uchun B. Rassel ularni 
zooparkka qiyoslaydi. "Agar siz farzandingizga sher so‘zining m a’nosini tushuntirmoqchi 
bo‘lsangiz, uni zooparkka olib borishingiz va "mana bu sher" deb ko‘rsatishingiz mumkin. 
Lekin indikativ bo‘lmagan agar, bu kabi so‘zlarni ko‘rsatish mumkin bo‘lgan zoopark 
mavjud emas", - deydi B. Rassel.
Indikativ bo‘lmagan so‘zlar qatoriga kiruvchi olmoshlar, atoqli otlarning konkret 
m a’nosi faqat matnda, ma lum nutq vaziyatida oydinlashadi. Shuningdek indikativ 
bo‘lmagan so‘zlar qatoriga yordamchi so‘zlar ham kiritiladi. Chunki bunday so‘zlar ham 
matn yoki nutq vaziyati bilan bog‘langandir.
Shunday qilib, gapdan anglashilgan mazmun bilan subyekt munosabati 
pragmatikaga daxldordir. Nutqiy akt indikativ bo‘lmagan so‘zlar, matn,nutqiy vaziyat, 
so‘zlovchi shaxsi kabi tushunchalar lingvistik pragmatikaning markaziy tushunchalari 
sanaladi.
Adabiyotlar
1.Nurmonov A. Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari. - A. :Z. M. Bobur nomidagi 
Andijon Davlat universiteti nashriyoti, 2006. -182 b.
2.Nurmonov A., Y o ‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. -T. : Sharq. 2001.134 b.
3.Safarov Sh. Kognitiv tilshunoslik. -Jizzax :sangzor, 2006. -91 b.
4.Safarov Sh. Pragmalingvistika. -T. :UzME, 2008, - 286 b.
5.Safarov Sh., Toirova G. Nutqning etnosotsio- pragmatik tahlil asoslari. O ‘quv qo‘llanma. - 
Samarqand. 2007. - 40 b.