Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

ҳам айтилади. 
Зарарсизлик нуқтаси деганда корхона ишлаб чиқаришининг шундай 
тушуми ва ҳажми тушуниладики, улар учун барча харажат-лар ва кунлик 
фойдани хоҳлашини таъминлайди, яъни бу сотишнинг шундай ҳажмики, 
унда корхона на зарар кўради, на фойда. Бу нуқта “хатарли” ёки “ўлик” ёки 
“мувозанат” нуқтаси дейилади. Иқтисодий адабиётларда бу нуқта ВЕР 

---

254 
(“Break-even point”-
қисқартмаси) сифатида белгилангани учратиш мумкинки, 
у рентабеллик нуқтаси деб айтилади.
Зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик остонаси) нуқтасини чиқариб 
ташлаш учун уч усулдан фойдаланилади: график, тенгламалар ва маржинал 
даромад.
График усулда зарарсизлик нуқтасини топиш “харажатлар-ҳаж-ми-
фойда” мажмуий графигини тузишга олиб келади. График тузишдаги 
изчиллик қуйидагилардан иборат: 
графикда доимий харажатлар чизиғини тортамиз, бунинг учун 
абциссаларни тўғри, параллел ўқлари чизилади; 
абциссалар ўқида қандайдир нуқтани, яъни ҳажм катталигини 
танлаймиз. Зарарсизлик нуқтасини топиш учун муштарак харажатлар 
(доимий ва ўзгарувчан) катталигини ҳисоблаб чиқамиз. Графикда бу 
миқдорга жавоб берувчи тўғри чизиқни чизамиз.
Абциссалар ўқида яна исталган нуқтани танлаймиз ва унинг учун 
сотишдан тушган тушумнинг суммасини топамиз. Бу миқдорга жавоб 
берувчи тўғри чизиқни чизамиз. Графикдаги зарарсизлик нуқтаси - бу 
маъносига кўра тўғри тузилган харажатлар ва тушумнинг кесишув 
нуқтасидир.
Зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик остонаси) - бу ялпи тушум ва 
муштарак харажатлар графикларининг кесишув нуқтасидир. Фойда ва 
зарарлар ўлчамлари штрихлаб қўйилган. Зарарсизлик нуқтасида корхона 
оладиган тушум унинг муштарак харажатларига тенгдир, бунда фойда пулга 
тенг. Зарарсизлик нуқтасига мос келувчи тушум остонавий тушум деб 
айтилади. Зарарсизлик нуқтасидаги ишлаб чиқариш (сотиш) ҳажми ишлаб 
чиқариш (сотишлар)нинг остонавий ҳажми деб аталади. Агар корхона 
сотишларининг остонавий ҳажмидан оз маҳсулот сотса, у зарар кўради, кўп 
сотса фойда олади.
Формула кўрсаткичлари ҳисоб-китоби тартибини қуйидагидек 
тасаввур қилиш мумкин: 
(Бирликлар баҳоси × Бирликлар миқдори) - (Бирликка ўзгарувчан 
харажатлар × бирликлар миқдори) - Доимий харажатлар = Фойда
Тўпламлар усули билан зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик ос-
тонаси)ни аниқлаш учун қуйидаги мисолдан фойдаланамиз.
Ялпи тушум - Ўзгарувчан харажатлар - доимий харажатлар = Фойда  
(Харажатлар ёки тушумнинг умумий суммаси, пул бирликларида) 
 
Тенгламалар усулидан маҳсулот ассортиментида тузилмавий 
ўзгаришлар таъсирини таҳлил қилишда ҳам фойдаланиш мумкин.
Маржинал даромад усули тенгламалар усулини турларидан 
ҳисобланади, бунда зарарсизлик нуқтаси (рентабеллик остонаси) қуйидаги 
формула билан аниқланади: 

---

255 
 
Доимий харажатлар
Зарарсизлик нуқтаси = –––––––––––––––––––––– 
 
 
 
 
 

Маржинал даромад нормаси
Зарарсизлик нуқтасини қандай топса бўлади? Бу саволга мисол билан 
жавоб топамиз.
Чидамлиликнинг маржинал захираси - бу маҳсулот (ишлар, 
хизматлар) сотишдан тушган ҳақиқий тушумнинг сотишнинг зарарсизлигини 
таъминловчи остонали тушумдан ошиб кетишини кўр-сатувчи катталикдир. 
Бу кўрсаткич қуйидаги формула билан белгиланади: 
 
Чидамлиликнинг (Ҳақиқий тушум - Остонали тушум)
маржинал = –––––––––––––––––––––––––––– 
захираси

Ҳақиқий тушум 
×
 100 % 
Зарарсизлик нуқтасидан сотув чоғида маҳсулот баҳосини аниқлаш учун 
қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: