Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

С.И.Ожеговнинг «Словарь русского языка» луғатида: 
1. Нутқ–бу гапириш қобилияти. Нутқни ўзлаштириш. Нутқ қийинчиликлари. Аниқ 
ифодаланган нутқ. Санъат билан чиройли гапириш, нутқ қилиш.
2. Тил маҳоратининг турли кўриниши. Шеърий нутқ, оғзаки ва ёзма нутқ. Гапириш 
нутқи.
3. Тил жарангдорлиги, мусиқа нутқи, кўп тилли нутқ.
4. Гаплашиш, суҳбатлашиш. Ақлли нутқни эшитиш.
5. Кўпчилик олдида сўзга чиқиш. Нутқ билан сўзга чиқиш. Табрик нутқи» каби 
турлари мавжудлиги айтилади. 
И.В.Гребенников, Л.И.Кавиньколарнинг «Семейное воспитание» луғатида 
таъкидланишича: «Нутқ маданияти биринчи навбатда оилада шаклланади. Катталар билан ва 
кундалик ҳаётда турли, умумий, адабий бўлмаган сўзлар ўзлаштирилади. Болалар бундай 
сўзларни яқинларидан, тенгдошлари, болалар жамоасидан ўрганадилар. Болаларнинг 
луғатини ривожлантиришда турли жанрлардаги адабиётларни мустақил ўқиши, 
билимларини ошириш муҳим ўрин тутади. Бунда кичик ёшдаги мактаб ўқувчиларини 
шеъриятда ифодаланган бадиий омилларга жалб этиш катта аҳамиятга эга. Ифодали ўқиш, 
бадиий адабиёт ўқувчи шахсига таъсир этиш билан бирга нутқ маданиятини 
шакллантиришда муҳим ўрин тутади». 
“Фалсафа қомусий луғати”да нутқ ривожланишининг хусусиятлари билан биргаликда 
унинг турлари ва моҳияти ифодаланган. Ушбу луғатда ёзилишича: «Тилнинг (орфографик, 

---

161 
фонетик, морфологик, синтактик, орфоэпик, лингвистик, флексив ва б.) қонуниятларига 
асосланган ҳолда мазмун ва моҳиятни узлуксиз, тадрижий равишда ахборотларга 
айлантирувчи нутқ тури ёзма нутқ дейилади. Пауза, мантиқий урғу, темп, тембр, частота, 
ритмика ва б. ташкилий қисмлар ҳамда механизмларни ўзида мужассамлаштирган, тилнинг 
барча қоидалари, қонунлари, шартли белгилар сифатида хизмат қилишга асосланувчи нутқ 
тури оғзаки нутқ деб аталади. Оғзаки нутқ ўзининг жарангдорлиги, таъсирчанлиги, 
ахборотларни қабул қилишдаги қулайлиги, узатилишдаги ихчамлиги, толиқишнинг олдини 
олиш имконияти мавжудлиги каби хусусиятлари билан ажралиб туради. Миллат маданияти, 
маънавияти, фан ва техника ютуқлари, санъат ва адабий меросни авлодларга етказиб 
беришда, миллатлараро алоқа ўрнатишда ёзма нутқнинг аҳамияти чексиздир».
Ёзма нутқ ёзма матн ёрдамидаги мулоқот демакдир. Ёзма нутқ оғзаки нутқдан 
грамматик, стилистик хусусиятлари билан фарқ қилади, ёзма нутқни ўқитиш мактабда 
асосий вазифа ҳисобланади. Нутқ маданияти жамият маънавиятини юксалтиришда, ўқувчи 
ёшларда билим, ақл, ҳис-туйғу, ирода, ишонч, онг, тафаккур кабиларни шакллантиришда, 
баркамол авлодни вояга етказишда муҳим ҳисобланади. 
Психолог олимларнинг таъкидлашича, инсон фаолиятида бир қанча нутқ турлари 
мавжуд. Улардан бири – ички нутқ. Ички нутқнинг турли кўринишлари мавжуд. Улар:
а) ич-ичидан гаплашиш, яъни ташқи нутқни сақлаган ҳолда ўзича нутққа эга бўлиш, 
ҳолатлар ва вазиятларда вазифаларни фикр юритиш асосида ҳал этиш; 
б) кишининг ички нутқи – бу тафаккур қилиш асосида намоён бўлади. У махсус 
тузилишга эга бўлиб, ташқи нутқдан ўз афзаллиги билан фарқ қилади; 
в) ички режалаштирилган нутқ, яъни нутқни, бир қатор матнни ва унинг мазмунини 
ўзида шакллантириш ва мустаҳкамлаш. Кар – соқовлар нутқи.