|
Ko’p yillik tayyorlovning ikkinchi bosqichida birlamchi saralash va
y’naltirish
Ysh sportchining istiqbolli ekanligini baholashning asosiy mezoni
unda sportda takomillashish uchun qobiliyatining mavjudligidir. Boshlang’ich
tayyorlovning dastlabki 2-3yilidan keyin, hamda qandaydir sport turidagi oqilona
yosh chegarasiga ancha etmasdan oldin, yosh sportchining kelajakda xalqaro
saviyadagi natijalarga erisha olish to’g’risida xulosa chiqarish qiyin. Lekin,
jismoniytakomillashtirishni maqsadga muvofiqligini va uning y’naltirishini
aniqlash, sportchini yanada rivojlanishi uchun y’naltirish zarur. Bu vazifalarni
majmuaviy tahlil asosida hal etish mumkin, bunda, yosh sportchilarning
morfologik, funktsional, psixologik xususiyatlari, ularning ko’nikish imkoniyatlari,
mashg’ulot va bellashuvlar yuklamalariga ta’sirchanligi, yangi harakatlarni
o’zlashtirish va takomillashtirish kabi sifatlarini e’tiborga olish kerak.
Saralashning
mazkur
bosqichida
erishilgan
sport
natijasi,
istiqbollikning mezoni bo’la olmaydi. Tajribaning ko’rsatishicha, birlamchi
tayyrgarlik bosqichida nisbatan past natijarlarga erishgan sportchilar, joy oladi.
Shu bilan birgalikda, aytib o’tish joizki, bolalar va o’smirlar orasidagi
musobaqalarning g’oliblari kam hollarda (turli sport y’nalishlari bo’yicha 5% dan
kam), yakuniy bosqichlarda sport yutuqlariga erishadilar. Turli mamlakatlardagi
yuqori malakali sportchilarni tayyrlash tajribasi bunga guvoh bo’lmoqda.
Ko’p yillik tayyorlovning ikkinchi bosqichdayq yosh sportchilarni
gavda tuzilishini oliy malakali sport ustalarining morfologik xususiyatlariga qay
darajada mos kelishini aniqlash zaruriyati to’g’iladi. Mazkur bosqichda, sportchini
istiqbolliligini baholashda marfologik xususiyatlar eng muhim sifatlar qatorida
bo’ladi. Turli sport yo’nalishi vakillarining marfalogik farqlanishiga Shunday
saralash sababdir, chunki sportchi gavdasining tuzilishiturli sport yo’nalishlarida
mexanik yoki beomexanik ustunlik keltiradi. Inson tuzilishi ma’lum yosh
oraliklarida o’zgarsada, umuman organda uning ko’p jixatlari deyarli uzgarmaydi
va asosan nasliy omillarga bog’liq bo’ladi.
Ta’kidlab o’tish keraki, inson tuzilishini aniqlashning yagona
yondashuvi y’q. Inson tuzilishini morfologik mezonlar asosida aniqlash keng
tarqalgan-mushaklarning rivojlanish darajasi, bo’yi va og’irligi, skelet
xususiyatlari. Bunday yondashuvda ko’pchilik mutaxassislar gavda tuzilishini
xarakterlash uchun “somatik” terminini qo’llaydilar.
Inson gavdasining normal tuzilishining ko’plab sxemalaridan, eng
ko’p qo’llanilganini ko’rib chiqamiz, unga ko’ra tuzilish uch turga ajraladi:
1) CHo’qqisifat endomorf tur-ko’krak qafasi bo’rtirib chiqqan, kichik
dumaloq shakllar, nisbatan kalta oyoq va qo’llar, kalta va keng suyaklar va oyoq
kafti, katta jigar, katta hajmdagi teri osti yg’i;
2) Atletik mezomorf tur gavda shaklli,tor tos, keng yelkalar, yaxshi
rivojlangan mushaklar, suyaklarning qo’pol tuzilishi;
3) Astenik eksomorf tur-yassi va uzun ko’krak qafasi, ozg’in gavda, uzun va
nozik oyoq qo’llar, tor oyoq kafti va kanjalar, kam hajmda teri osti yg’i.
Tabiiyoki, ko’pchilik shaxslarning gavda tuzilishini ushbu uch turga
keltirib bo’lmaydi. Bunday ajratish inson tuzilishining naqadar turliligi to’g’risida
umumiy tasavvurlar hosil qilishga yrdam beradi. Shuning uchun, sportda saralash
amaliytida gavdining uzluksiz taqsimlangan qismlariga e’tibor berish maqsadga
muvofik, qismlarni uchga ajratish mumkin: endomorf, mezomorf, ektamorf.
Qismlarning ajralib turish darajasi turli shaxslarda xar xil bo’ladi va 7-ballik tizim
bo’yicha baholashi mumkin. Eng yuqori bahoga (7) qismlarning maksimal
darajasidagi imkoniyatlari mos keladi.Somatik turni uch raqam bilan ta’riflash
mumkin. Masalan: 7-1-1 raqamlariga ega samotoikcha dumaloq shakllar, kuchli
rivojlangan teri osti asosi, zaif mushaklar, yirik ichki a’zolar, mezomorflar va
ektomorf qismlar kam. 1-7-1, 2-1-7 kabi turlar juda kam uchraydi, 3-5-2, 4-3-3, 3-
4-4 samototipllarning tarqalgan. Uchala qismlarning o’zaro bog’liqligiki ta’kidlab
o’tish kerak: bir turning ko’payishi boshqa turning kamayishiga sabab bo’ladi.
Shuning uchun bir qismning yuqori qiymatga bo’lmasligiga olib keladi. Samotipni
baholashda uchala bahoning yig’indisi 12 dan oshmasligi va 9 dan kam bo’lmasligi
lozim (CHtetsov, 1979).
Samatotiplar bo’yicha ajratish jarayni fotosuratlarni bilan solishtirish
vaqtida tadqiqot natijalarini diagramma ko’rinishida keltirish kaqsadga muvofiqdir.
Olimpiadagi-sportchilar samototiklarini oddiy odamlar, hamda
maxsus
ta’lim
muassasalarining
yoshlari
samototiklarni
D.M.Tenner
(1964)o’tkazilgan. Ushbu sohadagi boshqa tadqiqotlar (Volkov, 1973, 1974;
Martirosov, Tumanyan, 1976, 1977, 1991, 1992 va boshqalar) D.MTenner
tomonidan ilgari surilgan g’oya va qoidalarni kengaytirish va aniqlashtirish
imkonichtini berdi xolos. Sport bilan Shug’ullanmaydigan yoshlar orasida ko’p
xollarda oraliq turlar uchraydi, ularda endomorf, mezomorf va ektomomorf
turlarning nisbati kam qismlari mavjud bo’ladi. Sport kollejlarining yoshlarida
ko’proq mezomorf turi uchraydi. Olimpiada o’yinlarida qatnashgan - yengil
atletikachilar orasida deyarli endomorf turi uchramaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
