Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

Муҳокама учун саволлар
1. Бош қариш ф анига асосланган муаммоларни ечишга 
мўлжалланган учта асосий йўллар саналсин.
2. Бош қариш ф ан и н и н г андозаларига таъриф беринг.
3. Бош қариш ечимларини ишлаб чиқиш ҳолатларини а н ­
дозалаш турлари саналсин.
4. Бош қариладиган ечимларни қабул қилиш усуллари кел­
тирилсин ва уларнинг моҳияти ёритилсин.
5. Бош қариш ечимларини баш оратлаш усуллари туш ун­
тирилсин.
1 3 - б о б  
ТАШКИЛОТНИ БОШҚАРИШДА МАНСАБ ВА 
ТАЪСИР ЭТИШ 
13.1. Умумий тушунча
Менежерлар эришган муваффақиятга келганда, 
улар нима қилганини эмас, балки бошқаларни қан- 
дай қилиб ишга ундай олганлиги ҳақида муҳокама 
юритилади. Кишиларни, фақат уларга маълум тар- 
тибда таъсир кўрсатиш ёки уларга эътибор бериш 
билан ишга ундаш мумкин.
Бошқариш ҳақидаги адабиётларда кишилар хулқига 
таъсир кўрсата олиш қобилиятини амал (мансаб) деб 
аталади. Амал индивидга, гуруҳга ва бутун бир таш­
килотга дахлдор бўлади. Амал ни ташкилий жараён 
нук^аи назаридан таърифлаш мумкин:
191
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мансаб — бу ундан фойдаланувчининг салоҳияти, 
яъни у фақат фойдаланилганида эмас, фойдаланил- 
маганда ҳам мавжуд;
— шу билан бирга, ким амалдан фойдаланса ва 
уни кимга қўлланилишида ўзаро боғликдик мавжуд;
— мансаб ким томонидан қўлланилса, у маълум 
эркин ҳаракатга эга.
Мансаб мавжуд бўлиши мумкин, аммо фойдала- 
нилмаслиги ҳам мумкин. Агарда ходим қоида бўйича 
ишласа, у ҳолда ходимга нисбатан бошлиқ амалини 
қўллашига ҳожат йўҳ. Мансаб — бу вазифанинг боғ- 
лиқлиги, аниқроғи — ўзаро боғлиқлиги. Кимда ким 
бошқа кишига кўпроқ боғлиқ бўлса, унинг ҳам ва 
бошқасининг ҳам амали шунча кагга. Амалдорлик, 
яъни амалнинг эгаси бўлиш — бу эҳтиёжини қонди- 
ришда таъсир этиш имкони.
Амал — бу ўзининг мазмуни бўйича ижтимоий ата- 
ма. Бир индивид бошқасига нисбатан амалдор бўла- 
ди, бир гуруҳ — бошқалар муносабатида ва ш.к.лар. 
Ташкилотда одамлар ва гуруҳларнинг ўзаро таъсири- 
да амалнинг ғояси яратилади. Бошлиқлар ҳам, бўйсу- 
нувчилар ҳам ўз мақсадларига эришишлари ёки ўз 
ҳолатларини мустаҳкамлаш учун амалдан фойдала- 
надилар. Амал ташкилот ҳаётининг ҳамма томонига 
сингиб кетган, унинг тузилмасини қўллаб туради. 
Амалсиз ёки мансабсиз ташкилот бўлмайди. Ташки­
лотдаги муваффақият ва муваффақиятсизлик ҳам 
мансабни қўллай билишда ёки ундан таъсирланиш 
асосига амални тушунишидан, раҳбарнинг билими- 
дан, қандай ва қачон ундан фойдалана билишидан 
ҳамда ундан фойдаланиш оқибатларини кўра билиш 
қобилиятидан келиб чиқади. Амал ҳеч қачон мутлақ 
ва ўзгармайдиган бўлмайди. Амал — бу муносабат 
ҳаракатда, муносабат ҳолатларни ва кишйларни ўзгар- 
тирувчи, муносабат вақг давомида ўзгарувчидир. Маъ- 
лумки, раҳбарларнинг ҳар хил даврда ўтказилган рей- 
тинглари ўзгариб туради. Шунинг учун амал муноса- 
батини тушуниш учун муайян ҳолатни ва унга кимлар 
жалб этилганлигини аниқлаш талаб этилади.
192
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Амал одатда авторитет (имидж, обрў, нуфуз)га 
синоним қилиб ишлатилади. Бу тўғри эмас. Биринчи 
навбатда амал юқоридан берилади, бошқа ҳолатда 
эса пастдан берилиши мумкин. Обрў тушунча тарзи- 
да амалнинг пайдо бўлиш вариантлари тугади дегани 
эмас. Амал эгаллаб турган лавозимидан, шахеий таъ- 
сиридан ёки ундан ва бошқалар таъсиридан пайдо 
бўлиши мумкин. Мансаб вазифаси ўз-ўзининг лаво­
зимидан келиб чиқмайди, у кимга ҳисобот беради- 
ган бўлса, улар томонидан вакил этиб юборилади. 
Бундай амалнинг ҳажми ишонч даражасига боғлиқ, 
бунда вазифа эгаси қуйи мансабдорларни юқори ман- 
сабдорларга бўйсуниш ида ундан ю қорида ким 
турган бўлса, ўша кишидан амал олиши мумкин. Бун­
да ваколат берилган амал исталган вақтда юқорига 
қайтариб олиниши мумкин. Бундан хулоса шуки, ла- 
возим даражаси билан амалнинг ҳажми орасида тўғри 
боғлиқлик мавжуд эмас.
Шахеий амал — бу уни эгаллаб турган кишисига 
бўйсунувчилари томонидан ҳурмат, яхшилик ва со- 
диқлик муносабатининг даражаси. У мақсадларнинг 
яқинлигига асосланади. Ташкилотда шахеий амал паст­
дан бўйсунувчилардан келиб чиқади. Раҳбарнинг шах­
еий амали, унинг нотўғри хатти-ҳаракатларига жаво­
бан бўйсунувчилар томонидан маҳрум қилинади.
Шахеий амални бўйсунувчилардан равон олинмоғи 
лозим. Раҳбар лавозимга ҳам, шахеий амалга ҳам эга 
бўлган даври яхши ҳолат ҳисобланади. Аммо кўп ҳолат- 
ларда бунга эришиш ўта қийин.