Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

лари ҳақида маълумотларни йиғиш, ишлов бериш ва 
таҳлил қилиш, уларни режадаги курсаткичлар билан 
солиштириш, оғишларни аниқлаш ва бу оғишларнинг 
сабабларини таҳлил қилиш; қўрилган мақсадларга эри­
шиш учун тадбирлар ишлаб чиқиш кабил ар киради. 
Шу сабабли назорат фақатгина оғишларни белгилаш 
учунгина эмас, балки оғиш сабабларини таҳлил 
қилиш ва ривожланиш анъаналарининг имконини 
аниқлаш учун ҳам қаралади.
Назорат ёрдамида ташкилот раҳбари ўзининг ечим- 
лари тўғри ёки нотўғри эканлигини, уларга маълум 
тузатишлар керакли ёки керак эмаслигини аниқлай- 
ди. Назорат бошқаришнинг шундай вазифасига ман- 
субки, унинг моҳияти кўп вақт нотўғри тушунилади. 
Назорат хавфли ҳолат пайдо бўлиши мумкин бўлган 
муаммоларни олдиндан аниқлаш ва ечимларини то­
пиш, улар ўта жиддий бўлиб кетмасликлари учун за­
рур ва яна фаолиятни муваффақиятли рағбатланти- 
риш учун ҳам қўлланилиши мумкин. Назоратсиз ўта 
тартибсизлик бошланади.
Ҳар бир раҳбар, мансабининг даражасидан қатъи 
назар, ўз вазифасининг ажралмас қисми қатори на­
зорат қилиши керак. Чунки у бошқариш жараёни­
нинг элемента (унсури)дир. Режалаштиришни ҳам, 
ташкилий тузилманинг яратилишини ҳам, мойиллик- 
ни ҳам назоратдан ажралган ҳолда тўлиқ қараб
259
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлмайди. Ҳақиқатда ҳам, уларнинг барчаси умумий 
назорат тизимининг ажралмас қисмларидир. Агар на­
зоратни ўтказиш вақтларига қараб, у ни уч асосий: на­
зорат олди, жорий ва якуний турга бўлиб танишсак, 
бу ҳолат янада тушунарли бўлади (38-чизма):
Назорат
олди
Ж орий
назорат
Якуний
назорат
Вақт
38-чизма. Н азоратнинг асосий турларини ўтказиш вақти
Назоратни ўтказиш ёки бажариш шакли бўйича мана 
шу барча асосий тур назоратлар ўхшаш, чунки бир мақ- 
садга эга: амалда олинадиган натижалар иложи борича 
талаб этилаётганига яқин бўлишига таъсир этадилар. Улар 
фақат ўтказилиш вақтлари билан фарқланадилар.
Назорат олди одатда маълум сиёсат, назорат ўтка- 
зиш тартиби ва қоидалари шаклида амалга оширилади. 
Аввало у меҳнат, моддий ва молия неъматларига нис­
батан қўлланилади. Молиявий назоратни ўтказиш учун 
ҳар бир хўжалик бўлим ёки бўлинмаларнинг стандарт 
шаклига оид фаолиятнинг асосий иқтисодий кўрсат- 
кичлари бўйича молиявий ҳисобот олади. Бунда асосий 
эътибор фойда даражасига, ишлаб чиқаришнинг хара- 
жатлари ва уларнинг соф сотилган маҳсулотга писба 
ти, сармоя киритишнинг самарадорлиги, хусусий во- 
ситалар билан таъминланганлиги, молиявий ҳолати ва 
бошқа кўрсаткичларга қаратилади.
Жорий назорат иш бажарилаётган вақтда ижро 
этилади ва одатда ишларни назорат қилиш уларнинг 
айнан бошлиқлари томонидан ўтказилади. Якуний 
назорат иш тугагандан сўнг ёки унга ажратилган вақт 
тутагач ўтказилади.